الاستشهاد بالشعر في تفسير ابن كمال باشا "دراسةٌ تطبيقيَّة"

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 40 - 80, 30.09.2024

Abdülkerim Soliman

Öz

للقرآن ارتباطٌ وثيقٌ بالشعر من حيث اللغة والنظم والأسلوب والنغم والإيقاع والتصوير ومن حيث الانشغال بالإنسان وقضاياه، ولذلك ادَّعى بعضُ المشركين شعريَّة القرآن، والشعر هو علم العربيَّة الأوَّل، وفنُّها الأوحد، ودليل بلاغتها، ومكمن فصاحتها، الذي سجَّلت فيه ثقافتها وعاداتها، ودوَّنت فيه رؤيتها للقضايا الوجوديَّة الغيبيَّة والمشاهدة، وصراعات الإنسان التي لا تتوقَّف من أجل البقاء، ولكلِّ ذلك كان للشعر أثرٌ بالغٌ في فهم غريب القرآن، وفضِّ غامض معانيه وتراكيبه، والكشف عن جمال بيانه وخصائص أسلوبه التي ترتبط بالأسلوب العربي وترتفع عنه في آن، ولهذا أصبح الشعر أحد أهم مصادر تفسير القرآن في القديم والحديث، فلا يوجد تفسيرٌ لم يكن الشعر مصدرًا من مصادره، وإن اختلف الاعتماد عليه من مفسِّرٍ لآخر.
وتهدف هذه الدراسة إلى كشف دور الشعر في تفسير القرآن عند ابن كمال باشا، وبيان أهم مقاصد الاستشهاد بالشعر عنده، وطريقته في توظيف التفسير بالشعر وذلك عن طريق المنهج التطبيقي، وممَّا دفع الباحثَ إلى هذه الدراسة كثرةُ الشواهد الشعريَّة في تفسير ابن كمال باشا، واعتماده عليه في مسائل مختلفة، إضافة إلى عدم وجود دراسة سابقة درست التفسير بالشعر عنده، وقد جاءت الدراسة في مقدِّمةٍ وستَّة مباحث، هي: الأول: الاستشهاد بالشعر لتأكيد قراءة، والثاني لمقصدٍ بلاغيٍّ، والثالث لمقصد أسلوبي، الرابع لمقصدٍ دلاليٍّ، الخامس لمقصدٍ لُغويٍّ، والسادس لمقصدٍ نَحْوِيٍّ

Anahtar Kelimeler

التفسير, القرآن, الشعر, ابن كمال باشا, تطبيقية

İbn Kemal Paşa'nın Tefsirinde Şiirle İstişhad "Uygulamalı Bir İnceleme"

Öz

İnsan ve insana dair meselelere de değinen Kur’an’ın dil, nazım, üslup, ahenk, ritim ve tasvir açısından şiirle yakın bir ilişkisi vardır. Bu nedenle, bazı müşrikler Kur’an’ın şiir olduğunu iddia etmişlerdir. Şiir, Arapça’nın ilk ortaya çıkan bilimi, eşsiz sanatı, belağatının kanıtı ve fesahatinin kaynağıdır. Şiir, Arapların kültürünü, adetlerini kayıt altına almış; varoluşsal, gaybi ve somut meselelerle ilgili görüşlerini bir araya getirmiştir. Ayrıca insanın hayatta kalma mücadelesiyle ilgili durmadan devam eden çatışmalarını da dile getirmiştir. Tüm bunlar nedeniyle şiirin, Kur’an’ın garip kelimelerini anlamada, onun derin anlam ve yapılarını çözmede, beyan ve Arapça üslubu ile bağlantılı olan ama aynı zamanda onu aşan özelliklerini ortaya çıkarmada büyük bir etkisi olmuştur. Bu nedenle şiir, klasik ve modern zamanlarda Kur’an tefsirinin en önemli kaynaklarından biri olmuştur. Şiirin kaynak olarak kullanılmadığı bir tefsir yoktur. Sadece şiirden istifade seviyesi müfessirden müfessire farklılık göstermektedir.
Bu çalışma, İbn Kemal Paşa’nın Kur’an tefsirinde şiirin rolünü ortaya koymayı, şiirle istişhadın amaçlarını ve tefsirde şiirin nasıl kullanıldığını uygulamalı bir yöntemle açıklamayı amaçlamaktadır. Bu konuda bir çalışma yapmamızın en önemli sebeplerden biri, İbn Kemal Paşa’nın tefsirinde şiirlerden çok sayıda alıntı bulunması ve çeşitli meselelerde ona dayanmasıdır. Ayrıca, daha önce İbn Kemal Paşa’nın tefsirde şiirden istifadesini inceleyen bir çalışmanın bulunmaması da bizi bu konuda çalışma noktasında motive etmiştir. Çalışmada kıraat vecihlerinin teyidi, belağat, üslup anlam, dilbilgisi ve nahiv gibi amaçlarla şiirle istişhad konuları ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an, Şiir, İbn Kemal Paşa, Uygulamalı, Yöntem

Kaynakça

• Abdulkadir, Takıyyüddin. Ed-Dabkât es-Seniyye. Thk. Abdulfattah Muhammed el-Hilv. Er-Riad: Dârur-Rif’âî, 1. Baskı, 1983.
• Abîd b. el-Ebras el-Esedî. Dīwān Abid. Şarh Aşraf Ahmed Edrah. Beyrut: Dârul-Kitabil-Arabi, 1.Baskı 1414/1994.
• Âlûsî, Ebü’l-Meâlî Cemâlüddîn Mahmûd Şükrî b. Abdillâh b. Mahmûd el-Âlûsî, Rûḥu’l-Meʿânî fî Tefsîri’l-Ḳurʾân ve’S-sebʿi’l-Mesânî. Thk. Mehir Hebbüş. Beyrut: Müessesetür-Risale, 1431/2010.
• el-Âsârî, Zeynüddin Şa‘bân b. Muhammed b. Dâvûd, Kifâyetü’l-ġulâm fî iʿrâbi’l-kelâm, Thk. Züheyr Zehid ve Hilel Nêci. Beyrut: Âlemül-Kutüp, 1.Baskı, 1407/ 1987.
• el-Asmaî, Ebû Saîd Abdülmelik b. Kureyb. el-Aṣmaʿiyyât. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir ve Abdüsselâm Hârûn. Beyrut: 5.Baskı. Ts.
• el-Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ. Meʿâlimü’t-tenzîl. Beyrut: Daru-ibni-Hazm, 1423/2002.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b.Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. Thk.Muhammed Abdür-Rahman el-Marâşli Beyrut: Dârü İhyai-Türasil-Arabi, 1418.
• Bikāî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî el-Bikāî. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. Kahire: Daru'l-Kitâbi'l-İslâmî, Tarihsiz.
• Cerir. Dīwān Cerir. Beyrut: Dâr Beyrut, 1406/1986.
• el-Cezerî, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. Üsüdü’l-ġābe fî maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe. Thk. Ali Muhammed Muavvad ve Âdil Ahmed Abdil-Mevcud. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• ed-Desûkī, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Muḫtaṣarü’l-meʿânî ale şerh Teftâzânî Ale et-Telḫîṣ. Hsbki Beşever: Mektebet Hakkaniye, Ts.
• Dīwān el-Abbâs b. Mirdas. Thk. Yahyal-Cabburi. Beyrut: Müessestür-Risale, 1.Baskı, 1412/1991.
• Dīwān Kab b. Melik el-Ensârî. Thk. Mücîb Tarad. Beyrut: Dâr Sadır, 1.Baskı, 1997.
• Dīwān Zirrümme. Thk. Abdul-Kudûs Ebü-Salih. Beyrut: Müessesetül-İman, 2.Baskı, 1402/1982.
• Ebu Hayyan el-Endelusi, Muhammed b. Yusuf. el-Baḥru’l-Muḥit. Thk. Adil Ahmet, Abdulmevcut vdğr. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Ḳurʾân. Thk. Fuat Sezgin. Kahire: el-Hanci, Ts.
• Ebû Zeyd el-Kureşî. Cemheretü eşʿâri’l-ʿArab. Thk. Ali Muhammedin-Neccar. Kahire: Nahdıt Mısır, Ts.
• Ebû Zeyd el-Kureşî. En-Nvêdir fil-Luğat. Muhammed Abdülkādir Ahmed. El-Kahire: Dârüş-Şuruk, 1.Baskı, 1401/ 1981.
• Ebü’l-Esved ed-Düelî. Dīwān Ebil-Esved. Thk. Muhammed Hasan Êl-Yasin. Beyrut: Dârül-Hilal, 1418/1998. Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtul-Müfssirîn. Thk. Mustafa Özel ve Muammer Erbaş. İzmir: 2005.
• Ferezdak, Ebû Firâs Hemmâm b. Gālib b. Sa‘saa et-Temîmî. . Dīwānil-Ferazdak. Beyrut: Dâr Beyrut, 1404/1984.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. Thk. Ahmed Yûsuf Necâtî – M. Ali en-Neccâr, Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutubi, 3. Baskı,1403.
• el-Gazzî, Ebü’l-Mekârim (Ebü’s-Suûd, Ebü’l-Mehâsin) Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Âmirî ed-Dımaşkī. el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1998.
• Habenneke, Abdurrahman Hasan. el-Belagatü’l-‘Arabiyye Ususuha ve Ulûmuha ve Funûnuha. Dimaşk: Dârûl-kalem, 2.baskı, 2007.
• el-Hafâcî, Şihâbüddîn. Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî. Beyrut: Dâr Sadır, Ts. el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. ed-Dürrü’l-maṣûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. Thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dârül-Kalem. Ts.
• el-Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl.Thk. Abdüsselam Muhammed Şahin. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib, el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz, Beyrut: Daru İbn Hazm, Ts.
• İbn Cerîr et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. Thk. Mahmût Muhammed Şâkir. Mısır: Daru'l-Meârif, 2. baskı. 1969.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Ḫaṣâʾiṣ. Muhammed Ali en-Neccâr. Thk. Beyrut: Dârul-Hude, Ts. İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. Thk. Ali en-Necdî Nâsıf – Abdülfettâh İsmâil Şelebî – Abdülhalîm en-Neccâr. Kahire: el-Mescitil-Âle lil-Şuûnil-İslamiyye, 1415/1994.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa, Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Beyrut: Darul-Fikir, 1393/1979.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn. Muḫtaṣar fî şevâẕẕi’l-Ḳurʾân. Kahire: Mektebetil-Mütenebbi,Ts. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh. Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Thk. Muhammed Bertici. Er-riyad: Dârül-Megn, 1.Baskı, 1429/ 2008.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh. Muġni’l-lebîb. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Beyrut. El-Mektebel-Asriyye, 1411/1991.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Ali Şiiri. Beyrut: Dāru İhyâi’t-Türâsil-Arabî, 1.Baskı, 1408/ 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. el-Maʿârif, Servet Ukkâşe. el-Kahire: Dârul-Meârif , 4.Baskı, Ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. Ġarîbü’l-Ḳurʾân. Thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1398/1978.
• İbn Meyyêde. Dīwān. Thk. Hanne Cemil Haddet. Dimaşk: Mecemeul-Lugatil-Arabiyye 1402/ 1982. İbn Yaîş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. Beyrut: Alamû’l-kutûb. Kahire: el-Motnebbî, Tez.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân, Thk. Muhammed Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Saâdât Ziyâüddîn Hibetullah. El-Emêli, Thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• Kazvînî, Ebû’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed el-el-Kazvînî eş-Şâfiî. el-Îżâḥ, Thk. Muhammed Abdül-Munim Hafêcî. Beyrut: Dâru’l-Cebel, 3.Baskı, 1414-1993.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-Müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1. Baskı, 1993.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-Aḥkâmi’l-Ḳurʾân. Tab‘etü Dâru’l-kutubi’l-mısriyye. Dâru’l-kâtibi’l-‘arabî, 1967.
• Lebîd b. Rebîa, Ebû Akīl. Dîvânı Lebîd. Thk. İhsan Abbas. El-kuveyt: 1962.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. Muʿcemü’ş-şuʿarâʾ. Thk. Faruk Selim. Beyrut: Dârü Sadır, 1.Baskı, 1425/2005.
• Nâbiga el-Ca‘dî, Ebû Leylâ Kays b. Abdillâh. Dīwān en-Nâbiga el-Ca‘dî. Thk. Vadihis-Samad. Beyrut: Dâru Sadır, 1.Baskı, 1998.
• Nâbiga ez-Zübyânî, Ebû Ümâme (Ebû Akreb) Ziyâd b. Muâviye b. Dabâb (Dıbâb) b. Câbir, el-Divân. Şarh. Muhammed b. İbrâhim b. Muhammed el-Hadramî. Thk. ‘Alil-Harût. El-Mektebetil-Vataniyye, 1413/1992.
• er-Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-İsfahânî, Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. Thk. Safvên Adnân Dâvudî. Dimaşk, Dāru’l-Kalem, 4. Baskıi, 1430- 2009.
• er-Râgıb el-İsfahânî. Tefsîru Râġıb el-İsfahânî. El-Mukaddime ve tefsiri el Fetihe ve Bakara. Thk. Muhammed Abdül-Aziz Besyüni. Tanta Külliyetil-Adâp. 1420/1999.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb, et-Tefsîrü’l-kebîr. Tehran: Daru'l-Kutubi'l-Ilmiyye, 2. baskı, DT.
• Rü’be b. el-Accâc. Dīwān Rü’be. Thk. Vilyam b. el-Verd el-Bürsi. Libsiğ: Almanya:1903.
• es-Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. Thk. Sâlih Beusman ve Aherûn. El-Kahire: Dârut-Tefsir, 1.Baskı, 1436/ 2015.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ ed-Dımaşkī. Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-ʿArabiyye ve’l-muʿarrebe. Mısır: Metbetu Serkîs, 1928.
• Sîbeveyhi, Ebû BişrAmr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn el-Hanci, 3.Baskı 1408/1988.
• Şarrab, Muhammed. Şarhiş-Şevêhidiş-Şiiriyye. Beyrut: Müessesetür-Risale, 1.Baskı, 1427/2007. et-Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. Thk. Tarık B. Avad ve Abdül-Muhsin B. İbrahim. Er-Riyad: Dârul-Harameyn, 1415/ 1995.
• Taşköprüzade. eş-Şekâiki’n-Nu’mâniyye fi ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabi, 1975. et-Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh. Fütûḥu’l-ġayb fi (ve)’l-keşf ʿan ḳınâʿi’r-reyb. Thk. Hamzal-Bekri. El-Ürdün: Dubai, 1.Baskı, 1434/ 2013.
• et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dāru İhyâi’t-Türâsil-Arabî, Ts. el-Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh. Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî. Thk. Mustafas-Sakka ve Âharân. El-Kahire: el-Halebi, 1355/ 1936.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Esbâbü’n-nüzûl. Thk. Kemal besyûnî Zeglûl. Beyrut: Dâru’l-Kutubil-ilmiyye, 1.Baskı, 1408-1988.
• Zâde, Abüdllatif b. Muhammed Riyâdî. Esmeul-Kutubil-Mutemim likeşfiz-Zunûn. Thk. Muhamed et-Tübcî. Kahire: el-Hancî. Ts.
• ez-Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc el-Bağdâdî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. Tah: Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-kutub, 1988.
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1415/1995.
• ez-Zevzenî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ahmed. Şerḥu’l-Muʿallaḳāti’s-seb. Thk. Ömer Faruk et-Tabba. Beyrut: Dârül-Kalem. 1415/ 1995.