Teftâzânî’nin Muhtasaru’l-Me‘ânî Eserinin Dîbâcesinde Geçen Belagat Sanatları

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 47 - 65, 31.03.2025

Sefa Erkmen

Öz

Belâgat ilmine dair yazılmış olan eserlere bakıldığında, bu eserlerin dîbâce (giriş) kısmında birçok söz sanatının yer aldığı görülmektedir. Bu eserlerden biri de Muḫtaṣarü’l-meʿânî’dir. Sa‘düddîn et-Teftâzânî (öl. 792/1390), Hatîb el-Kazvînî’nin (öl. 739/1338) Telḫîṣü’l-Miftâḥ adlı eserinin şerhi mahiyetinde el-Muṭavvel’i kaleme almıştır. Eser, içerik bakımından zengin ve geniş olmasına rağmen, beklenildiği kadar rağbet görmemiş, aksine et-Teftâzânî’den eserin kısaltılarak yeniden yazılması istenmiştir. Bunun üzerine et-Teftâzânî, el-Muṭavvel eserini sadeleştirerek Muḫtaṣarü’l-meʿânî’yi yazmıştır. Eserin dîbâce kısmında, yazılma sebepleri, müellifin içinde bulunduğu hayat koşulları, eserin hangi şartlarda yazıldığı ve kime ithaf edildiği gibi konular yer almaktadır. Ancak, bu konular aktarılırken müellifin birçok yerde teşbîh, mecâz, isti‘âre, kinâye, tıbâk, murâ‘âtü’n-nazîr, iktibâs, mübâlağa, tevriye, cinâs vb. belâgat sanatlarına başvurduğu tespit edilmiştir. Bu yerler beyân ve bedî‘ ilimleri başlıkları altında değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Belâgat alanında yazılmış eserlerin dîbâcelerinde gizlenmiş sanatları göstermesi bakımından, bu çalışmanın değerli olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Beyân, Bedî‘, et-Teftâzânî, Dîbâce.

The Arts of Rhetoric in the Dībāče of al-Taftāzānī’s Work Called Muẖtaṣar al-Maʿāni

Öz

When we look at the works written on the science of rhetoric, it is seen that many figures of speech are included in the preamble (introduction) part of these works. One of these works is Muẖtaṣar al-Maʿāni. Saʿd al-Dīn al-Taftāzānī (d. 792/1390) wrote al-Muṭawwal as a commentary on Khaṭīb al-Qazwīnī 's (d. 739/1338) work called Talhīs al-Miftāh. Although the work was rich and extensive in terms of content, it was not as popular as expected, on the contrary, Taftāzānī was asked to shorten the work and rewrite it. Taftāzānī simplified his work al-Muṭawwal and wrote Muẖtaṣar al-Maʿāni. Issues such as the reasons for writing the introduction part of the work, the living conditions of the author, the conditions under which the work was written and to whom it was dedicated are included. However, while these are being conveyed, the author uses similes, metaphors, metaphors, allusions, tibāk, murāāti-nazīr, quotations, exaggerations, tavriyes, puns, etc. in many places It has been determined that he resorted to the arts of rhetoric. These places were evaluated under the headings of bayān and badī' sciences. It is thought that the works written in the field of rhetoric are valuable in terms of showing the arts hidden in their prefaces.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Bayān, Badī‘, al-Taftāzānī, Dībāče.

Kaynakça

• Abdülganî, Eymen Emîn. el-Kâfî fi’l-belâġa el-beyân ve’l-bedî‘ ve’l-me‘ânî. Kahire: Dâru’t-Tevfîkiyyeti li’t-Turâsi, 2011.
• Arslan, Sami. “Hamdele-Salvele’nin Dili: Telifte Yetkinlik Aracı Olarak Berâ‘etu’l-İstihlâller”. Osmanlı Araştırmaları 57/57 (Haziran 2021), 283-318. https://doi.org/10.18589/oa.959774.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine. thk. Sâlim Krenkow el-Almânî. by: ts.
• Atîk, Abdulazîz. ‘İlmü’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-‘Arabiyyeti, ts.
• Atîk, Abdulazîz. ‘İlmü’l-beyân. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-‘Arabiyyeti, 1405/1985.
• Aydın, İbrahim. İbnu’l-Mu‘tez ve Şiiri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Aydın, İbrahim. İbnü’l-Mu‘tez ve Belâgatçı Kişiliği. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• Aydın, Mustafa. Arap Dili Belagatında Bedî‘ İlmi ve Sanatları. İstanbul: İşaret Yayınları, 2018.
• Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedî‘. İstanbul: İfav Yayınları, 10. Basım, 2020.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İfav Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Muhammed Muhammed et-Tâcir vd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Mu‘cemü’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dârü’l-Fadîle, t.s.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Delâʾilü’l-iʿcâz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Matbaatü'l-Medenî, 3. Basım, 1413/1992.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. Ṭabaḳātü’l-müfessirîn li’d-Dâvûdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, t.s.
• Desûkī, Muhammed b. ‘Arafe. Kitâbü ḥâşiyeti’d-Desûkī. thk. Abdülhamîd el-Hindâvî. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyyeh, 1428/2007.
• Ebû Hayyân, Alî b. Muhammed b. Abbâs et-Tevhîdî. el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir. thk. Vedâd el-Kâdî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1408/1988.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Ṭabaḳātü’l-müfessirîn. thk. Süleyman b. Sâlih el-Hazzî. Medine: Mektebetu’l-‘ulûmi ve’l-hikemi, 1417/1997.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-Şerḥi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. thk. Abdülazîm eş-Şinnâvî. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârîf, 2. Basım, 1397/1977.
• Güneş, Kadir. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Mektep Yayınları, 2021.
• Hamevî, Yâkût er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hânsârî, Muhammed Bâkır el-Mûsevî el-İsfahânî. Ravżâtü’l-cennât fî aḥvâli’l-ʿulemâʾ ve’s-sâdât. thk. Seyyid Muhammed Ali. Tahran: Mektebetü İsmâiliyyân, h. 1390.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed, Cevâhirü’l-belâġa fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. thk. Yûsuf es-Sümeylî. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyyeh, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâ-i’l-Kutubi’l-‘Arabî, t.s.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr - Muhammed Ahmed Hasbullah - Hâşim Muhammed eş-Şâzelî. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârîf, ts.
• İbn Mu‘tez, Ebü’l-Abbâs Abdullâh. Kitâbü’l-bedî‘. thk. İrfân Mataracî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfî, 1433/2012.
• Kazvînî, el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed. Telḫîṣü’l-Miftâḥ. thk. Muhammed Ali el-Hayriyye. Pakistan: Mektebetü’l-Büşra, 1431/2010.
• Keskin, Mustafa. Nahiv İlminde Vâdıh Türü Eserler ve ez-Zübeydî’nin Kitabü’l Vâdıh Adlı Eseri. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. ʿUlûmü’l-belâġa el-beyân ve’l-me‘ânî ve’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1414/1993.
• Mustafa, İbrâhîm vd. el-Muʿcemü’l-vasîṭ. İstanbul: Çağrı Yayınları, ts.
• Ramazanoğlu, Abdulhamid. Sa‘dü’d-Din Teftâzânî’nin “Şerhu Miftâhi’l-‘Ulûm” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili (Meânî Bölümü). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Sekkâkî, Sirâcü’l-Milleti ve’d-dîn Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Ebî Bekr Muhammed b. Ali. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Na‘îm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hânicî, 3. Basım, 1408/1988.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ bi-meḥâsini men baʿde’l-ḳarni’s-sâbiʿ. thk. Muhammed b. Muhammed Yahyâ el-Yemenî. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb Ebü’l-Kâsım. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. İvazullah-Abdülmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa b. Halîl Ebü’l-Hayr ‘İsâmüddîn. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabî, t.s.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn. el-Maḳāṣıd. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn. Muḫtaṣarü’l-meʿânî. Beyrut: Daru’l-Fikr, h. 1411.
• Üzgör, Tahir. Türkçe Dîvân Dîbâceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi li’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.