Danişmendliler’den Cumhuriyet’e: Niksar’da Tasavvufî Hareketler ve Kurumsal Miras

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 122 - 148, 31.03.2025

Yunus Yangın

Öz

Niksar, Danişmendliler’in başkenti oluşu ve Anadolu’nun ilk medresesine ev sahipliği yapmasıyla mânevî miras açısından önemli bir merkez olarak öne çıkmaktadır. Bu çalışma, 14. yüzyılda Ahî Pehlivan (ö.723/1323) ile başlayan ve 20. yüzyılda Hacı Ahmet Niksârî’ye (ö.1354/1935) uzanan tasavvufi geleneğin Niksar’daki tarihsel seyrini, kurumsal yapılarını ve toplumsal etkilerini analiz etmektedir. Arşiv belgeleri, vakıf kayıtları ve alan araştırmaları ışığında, tasavvufî kurumların bölgenin İslamlaşması, imarı ve sosyo-ekonomik dinamikleri üzerindeki rolü ele alınmıştır. Niksar’daki tekke ve zâviyeler, Anadolu’nun fetih ve iskân sürecinde aktif bir işlev üstlenmiş, dervişler hem mânevî liderlik hem de toplumsal dayanışma aracılığıyla devlet ve halk nezdinde destek görmekteydi. Ahî Pehlivan’ın kurduğu Dârü’s-Sulehâ gibi kompleksler, medrese, zâviye ve sosyal tesisleri bir araya getirerek eğitim, ekonomi ve hayır hizmetlerini bütünleştirmekteydi. Öte yandan, Moğol istilası ve doğal afetler gibi tarihsel kriz dönemlerinde bu kurumlar, halkın maddi ve mânevî ihtiyaçlarına cevap veren birer sığınak işlevi görmekteydi. Çalışmada, Niksar mutasavvıflarının etki alanının yalnızca yerel değil, Karadeniz ve İç Anadolu bölgelerine kadar genişlediği ortaya konulmuştur. Özellikle Hacı Ahmet Niksârî’nin Nakşibendî-Hâlidî geleneği çerçevesinde yürüttüğü irşad faaliyetleri, Millî Mücadele döneminde Kuvâ-yı Millîye’ye verdiği destekle somutlaşmıştır. Ancak, tekke ve zâviyelerin çoğunun deprem ve sel gibi afetler nedeniyle günümüze ulaşamadığı tespit edilmiştir. Buna karşın Yağıbasan Medresesi, Ulu Cami ve Çilehâne Cami gibi yapılar, bölgenin tasavvufi geçmişine dair somut izler taşımaktadır. Sözlü tarih çalışmaları ve Hacı Ahmet Niksârî’nin torunu Mehmet Atalay Karahan ile yapılan mülakat, mutasavvıfların gündelik hayatlarına, eğitim anlayışlarına ve toplumsal etkilerine dair özgün veriler sunmaktadır. Sonuç olarak, Niksar’ın mânevî mirası, Anadolu tasavvuf tarihinin şekillenmesinde kilit bir rol oynamış olup, bu mirasın akademik araştırmalarla daha kapsamlı incelenmesi gerektiği vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Zâviye, Niksar, Ahîler, Hacı Ahmet Niksârî

From the Danishmendids to the Republic: Sufi Movements and Institutional Legacy in Niksar

Öz

Niksar stands out as an important center in terms of spiritual heritage as it was the capital of the Danishmendid period and home to the first madrasah in Anatolia. This study analyzes the historical course, institutional structures and social effects of the Sufi tradition in Niksar, starting with Ahî Pehlivan (d. 723/1323) in the 14th century and extending to Hacı Ahmet Niksârî (d.1354/1935) in the 20th century. In the light of archival documents, foundation records and field research, the role of Sufi institutions on the Islamization, reconstruction and socio-economic dynamics of the region is discussed.The lodges and dervishes in Niksar assumed an active function during the conquest and settlement of Anatolia, and dervishes were supported by the state and the people through both spiritual leadership and social solidarity. Complexes such as Dârü's-Sulehâ, founded by Ahî Pehlivan, brought together madrasahs, lodges and social facilities, integrating education, economy and charity services. On the other hand, in times of historical crisis, such as the Mongol invasion and natural disasters, these institutions functioned as shelters that responded to the material and spiritual needs of the people. The study reveals that the sphere of influence of Niksar Sufis was not only local, but also extended to the Black Sea and Central Anatolia regions. In particular, Hacı Ahmet Niksârî's religious activities within the framework of the Naqshbandî-Hâlidî tradition were concretized by his support for the Kuvâ-yı Milliye during the National Struggle. However, it has been determined that most of the lodges and dervish lodges have not survived to the present day due to disasters such as earthquakes and floods. On the other hand, structures such as Yağıbasan Madrasah, Ulu Mosque and Çilehâne Mosque bear concrete traces of the Sufi past of the region. Oral history studies and an interview with Mehmet Atalay Karahan, the grandson of Hacı Ahmet Niksârî, provide unique data on the daily lives of Sufis, their understanding of education and their social impact. In conclusion, it is emphasized that the spiritual heritage of Niksar has played a key role in shaping the history of Sufism in Anatolia and that this heritage should be examined more comprehensively through academic research.

Anahtar Kelimeler

Sûfîsm, Zâviye, Niksar, Ahîs, Hodja Ahmed Niksârî

Kaynakça

• Açıkel, Ali. “Tokat Şeyh Pir Havend Zaviyesi Vakfı 1453-1839 Va Çöreğibüyük Köyü Türbesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 85 (2018), 103-125.
• Akar, Hasan. “Mevlânâ’nın Pek Bilinmeyen Dostlarından Ebu Bekir Niksarî ve Niksar Kalenderhâne Mahallesi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”. Danişmend Niksar Gazetesi. 24 Ekim 2013. https://www.niksardanismend.com/yazarlar/hasan-akar/mevlnanin-pek-bilinmeyen-dostlarindan-ebu-bekir-niksar-ve-niksar-kalenderhne-mahallesi-uzerine-kisa-bir-degerlendirme-2/156/
• Akar, Hasan. “"Nevahi-i Erbaa’da Tarihten İzler, Ahi Nahcivanî Vakfı-Silahtar Ömer Paşa Camii” Eseri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”. Danişmend Niksar Gazetesi. 17 Haziran 2022. https://www.niksardanismend.com/yazarlar/hasan-akar/nevahi-i-erbaada-tarihten-izler-ahi-nahcivan-vakfi-silahtar-omer-pasa-camii-eseri-uzerine-kisa-bir-degerlendirme/2137/
• Akar, Hasan. “Niksar Mevlevîhânesi ile İlgili Son Değerlendirmeler”. Danişmend Niksar Gazetesi. 19 Temmuz 2018. https://www.niksardanismend.com/yazarlar/hasan-akar/niksar-mevlevhnesi-ile-ilgili-son-degerlendirmeler/1438/
• Akar, Hasan. “Niksar Mevlevîhânesi Üzerine”. Danişmend Niksar Gazetesi. 19 Temmuz 2018. https://www.niksardanismend.com/yazarlar/hasan-akar/niksar-mevlevhanesi-uzerine-6/1437/
• Akar, Hasan. “Niksar’da Medfun Şeyh Keşfi Osman Efendi ve Yaptırdığı Camii Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Danişmend Niksar Gazetesi. Erişim 29 Ağustos. https://www.niksardanismend.com/yazarlar/hasan-akar/niksarda-medfun-seyh-kesfi-osman-efendi-ve-yaptirdigi-camii-uzerine-bazi-degerlendirmeler-2/129/
• Akbak, Muhammed Yusuf. Niksarlı Şeyh Hacı Ahmet Efendi. Malatya: Nasihat Yayınları, 2. Basım., 2023.
• Alandağlı, Murat. “15. Yüzyıldan 19. Yüzyıl’a Niksar Seyyidleri (Bir Tespit ve Takip Denemesi)”. Danişmendli Havzasında Tarih ve Kültür Tokat. 286-305. Konya: Kömen Yayınları, 2023.
• Ay, Resul. Anadolu’da Derviş ve Toplum 13-15. Yüzyıllar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2008.
• Ayvansarayî, Hâfız Hüseyin. Vefeyât-ı Ayvansarayî. haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Buhara Yayınları, 2013.
• Bay, Abdullah. “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Niksar Kazasında Mâlikâne-Divânî Sistemi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 25 (2016), 23-40.
• Bostan, M. Hanefi. “Niksar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Eflâkî, Ahmet. Âriflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. 2 Cilt. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 2. Basım., 1973.
• Eroğlu, Eyüp. “Sempozyum Açılış Konuşmaları”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildiriler. haz. Ali Açıkel, Samettin Başol, Murat Hanilçe, Emel Hisarcıklılar. 1/9-12. Tokat: Tokat Valiliği Özel İdaresi, 2015.
• Evliyâ Çelebi, Derviş Mehmet Zıllî b. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. ed. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Fatsa, Mehmet. “15. Ve 16. Yüzyıllarda Doğu Karadeniz’de Yol Hizmeti Veren Zaviyeler Ve Derbendler”. Vakıflar Dergisi 41 (2014), 37-66.
• Fatsa, Mehmet. “Niksar Yöresindeki Ahi Vakıflarının Karadeniz Bölgesi’nin İskanı ve İslamlaşmasındaki Rolü”. Vakıflar Genel Müdürlüğü 39 (2013), 27-40.
• Karadayı, Osman Nuri. “Şiirlerinden Hareketle Erzurumlu Emrah’ın Tarikat Çevreleri İle İrtibatı ve İlahî Aşk Anlayışı”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 52 (2015), 215-241.
• Kazıcı, Ziya. “Ahîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Oral, M. Zeki. “Selçuklu Devri Vesikaları: Ahi Ahmet Nahçivanî Vakfiyesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3-4 (1954), 57-65.
• Özköse, Kadir. “Tokat’ta Tasavvuf Kültürü”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildiriler. haz. Ali Açıkel, Samettin Başol, Murat Hanilçe, Emel Hisarcıklılar. 3/79-102. Tokat: Tokat Valiliği Özel İdaresi, 2015.
• Sami, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. ed. Raşit Gündoğan vd. İstanbul: İdeal Kültür ve Yayıncılık, 2. Basım, 2012.
• Taşköprülüzâde, İsâmüddin Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi. Eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniyye Fi Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye Osmanlı Alimleri. ed. Derya Örs. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Uymaz, Türkan. “Hüseyin Vassâf Bey’in Sefîne-i Evliyâsı’nda Mûsikîşinas Mutasavvıflar”. 1. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Kongresi. ed. Mustafa Yiğitoğlu. 1084-1101. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Niksarlı Ahî Pehlivan’ın Dar’üs-Sulehâsı”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu. haz. Hayri Bolay, Mustafa Yazıcıoğlu, Bahaeddin Yediyıldız, Mehmet Özdemir. 281-290. Ankara: Gelişim Matbaası, 1987.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sufiler, Devlet ve Ulemâ. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2007.