ORTA ANADOLU ZİMMİLERİNİN ŞİKÂYET HAKKI KULLANIMI

Yıl 2023, Sayı: 21 - Aralık 2023, 179 - 199, 01.01.2024

Bahar Kaymaz

https://doi.org/10.51592/kulliyat.1292116

Öz

Osmanlı Devleti’nin bünyesinde çeşitli toplulukları ve dinleri barındırmasına rağmen çok geniş bir alana yayılarak, altı asırdan fazla ayakta kalmayı başarmasındaki en önemli sebeplerden biri şüphesiz “adalet” kavramına verdiği önemdir. Devletin adaleti esas alarak oluşturduğu yönetim anlayışı daire-i adliye prensibinde uygulama alanı bulmuştur. Bu prensipte mülk yani devlet, asker, hazine, reaya ve adalet gibi temel kavramlar birbirine sıkı sıkıya bağlıdır ve iktidar ile adalet arasında bir bağımlılık söz konusudur. İktidarın varlığı ve devamlılığı adaletli yönetim anlayışının uygulanması şartına bağlanmıştır. Osmanlı Devleti’nin adaleti tesis etmesinin önemli araçlarından biri ise kurduğu şikâyet mekanizması ve egemenliği altında yaşayan tüm tebaaya Müslim-Gayrimüslim ayrımı gözetmeksizin tanıdığı şikâyet hakkıdır. Bu noktada Osmanlı Devleti’nin temel yönetim organlarından biri olan Divân-ı Hümâyûn müessesesi önemli bir rol üstlenmiştir. Çünkü bütün Osmanlı tebaası bu müesseseye başvurarak talep ya da şikâyetlerini iletmiş, görüşülen konular ve alınan kararlar bazı defterlere kaydedilmiştir. Çalışmanın ana kaynağı olan 1 Numaralı Karaman Ahkâm defteri de bunlardan bir tanesidir. Bu bağlamda çalışmanın amacı, tutulduğu dönem Osmanlı taşrasının sosyo-ekonomik durumu hakkında fikir edinebilme imkânı sağlayan 1 Numaralı Karaman Ahkâm Defteri esas alınarak Osmanlı egemenliği altında yaşayan Gayrimüslim tebaanın devlete başvurarak ne gibi şikâyet ya da talepte bulunduklarını tespit etmektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Gayrimüslim, Adalet

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa (1999). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (1243-1453). Ankara: Barış Kitabevi.
• Aydın, M Âkif (2017). Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta.
• Aydın, M. Âkif (2017). Osmanlı Devletinde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Bey, Tursun (2020). Târîh-i Ebü’l Feth. hzl. Mertol Tulum, İstanbul: Ketebe.
• Bey, Koçi (2018). Koçi Bey Risalesi. hzl. Yılmaz Kurt, Ankara: Akçağ.
• Bilge, Sadık Müfit (2011). “Karaman Eyâleti'nin Tarihî Coğrafyası ve İdarî Taksimatı (XV.-XVIII. Yüzyıllar)”, International Review of Turkish Studies 1( 1): 50-66.
• Cin,Halil - Akyılmaz, S. Gül (2000). Tarihte Toplum ve Yönetim Tarzı Olarak Feodalite ve Osmanlı Düzeni. Adana: Çağ Üniv. Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Çağrıcı, Mustafa (1988). “Adâlet”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 1. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 341.
• Ebu, Yusuf (1982). Kitab-ül Haraç. çev. İsmail Karakaya. İstanbul: Hisar Yayınevi.
• Ercan, Yavuz (2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Erkal, Mehmet (1993). “Cizye”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 8. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 42-45.
• Eryılmaz, Bilal (1990). Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi. İstanbul: Risale.
• Faroqhı, Suraiya (2004). “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II. ed. Halil İnalcık-Donald Quataert. İstanbul: Eren Yayınları.
• Genç, Mehmet - Özvar, Erol (2021). Osmanlı Ekonomisine Dair Konuşmalar I. İstanbul: Ötüken.
• Günay, Ramazan (2013). “Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişimi, Seyri, Muhtevası ve Önemi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (17): 16.
• Hacib, Yusuf Has (2010). Kutadgu Bilig. çev. Ayşegül Çakan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Halaçoğlu, Yusuf (2014). XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara: Türk Tarih Kurumu. İbar, Adem (2019). BOA. NFS.d. 3556’ya Göre Orta Anadolu’da Gayrimüslim Nüfus (1830). Yüksek Lisans Tezi, Aksaray: Aksaray Üniversitesi.
• İnalcık, Halil (1965). “Adâletnameler”. Belgeler II (3-4): 49.
• İnalcık, Halil (1988). “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzar’lar”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi (7-8): 33.
• İnalcık, Halil (2005). “Millet”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 30. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 66-70.
• İnalcık, Halil (1981). “Ottoman Archival Materials on Millets”. Christians and Jews in the Ottoman EmpireI. ed. B. Braude&B. Lewis. New York.
• İnalcık, Halil (1959). “Osmanlılar'da Raiyyet Rüsûmu”. Belleten 23 (92): 575-608.
• İnalcık, Halil “Çift-Hane Sistemi ve Köylünün Vergilendirilmesi”. Doğu Batı: Makaleler II. İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Kazıcı, Ziya (2005).Osmanlı’da Vergi Sistemi. İstanbul: Bilge Yayınları.
• Kenanoğlu, M. Macit (2013). “Vergi”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 43. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 56.
• Kenanoğlu, M. Macit (2004). Osmanlı Millet Sistemi (Mit ve Gerçek). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kınalızâde, Ali (1248). Ahlâk-ı Alâî, Kahire.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (2006). “Mühimme Defteri”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C.31. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 520.
• Lewis, Bernard (1959-60). “Osmanlı İmparatorluğunun İnhitatı üzerine Bazı Düşünceler”. çev: Salih Tuğ. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 3. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Dergisi Yayınları: 161-178.
• Lewis, Bernard (1960). “İslam Devlet Müessese ve Telakkileri Üzerinde Bozkır Ahalisinin Tesiri”. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 2: 209-230.
• Mumucu, Ahmet (1994). “Dîvan-ı Hümâyûn”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 9. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 430.
• Ortaylı, İlber (2020). “Millet Sistemi”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 30. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 66-70.
• Öz, Mehmet (2009). Osmanlı Tarihi Üzerine I: Kuruluş, Kimlik ve Siyasi Düşünce. Ankara: Cedit Neşriyat.
• Öz, Mehmet (2010). Kanun-u Kadîmin Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Özel, Oktay (2001). “Avarız ve Cizye Defterleri”. Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik. Ankara.
• Özel, Ahmet (2006). “Müstemen”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 32. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 140-143.
• Özel, Ahmet (1996). “Gayri Müslim”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 13. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 418-427.
• Özkaya, Yücel (2020). 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu. İstanbul: YKY Yayınları.
• Singer, Amy (1996). Kadılar Kullar Kudüslü Köylüler. Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tabakoğlu, Ahmet (2000). “İmdâdiyye”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 22. Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 221.
• Tuğluca, Murat (2016). Osmanlı Devleti’nde Şikâyet Mekanizması. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Unan, Fahri (2015). “Osmanlı İdare Felsefesinde Adâlet”, Halil İnalcık Adâlet Kitabı. ed: Bülent Arı- Selim Aslantaş, İstanbul: Yeditepe Yayınları. 122.
• Yörük, Doğan (2005). XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı. Konya: Tablet Kitabevi.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Karaman Ahkâm Defterleri, Nr. 1,s. 1-121. (BOA. A.DVNS.AHK.KR.d. Nr.1, s.1-121)