The Relationship Between Architecture and Mathematics in Islamic Civilization: Two Architectural Plans from the 11th Century

Yıl 2025, Sayı: 25, 176 - 194, 10.06.2025

Seyid Muhammed Taki Hüseyni , Mercan Hüseyni

https://doi.org/10.46250/kulturder.1638902

Öz

Islamic civilization, which spread over a vast geographical area throughout history, developed a unique architectural style shaped by diverse cultural influences, climatic conditions, and local traditions. In Islamic philosophy, architecture has been examined from theoretical and practical perspectives, with a strong foundation in geometric and mathematical sciences. In this context, while some Muslim philosophers classified architecture among mathematical sciences, others emphasized its practical aspects, considering it a craft and an applied discipline. This dual approach contributed to the development of Islamic architecture as both a scientific and artistic field. The first step in creating an architectural work is preparing the building's plan and design. In classical Islamic sources, architectural plans are referred to by terms such as levha (sheet), tarh (design), tahta (board), nakış (ornamentation), resim (drawing), and tasvir (depiction). These plans were generally drawn on thin paper, which has led to a limited number of surviving examples due to the fragility of the materials used. However, some manuscript sources contain depictions of such plans. One such example is found in Lubb al-Hisab, a mathematical work written in Persian by Ali b. Yusuf in the 11th century. This article first discusses the theoretical and practical dimensions of architecture in Islamic philosophy, followed by an examination of Ali b. Yusuf’s life and the content of Lubb al-Hisab. In the subsequent sections, two architectural plans featured in the manuscript will be analyzed, along with their Persian texts and Turkish translations.

Anahtar Kelimeler

Islamic art history , architecture , plan , Ali b. Yusuf , Lubb al-Hisab

İslam Medeniyetinde Mimari ile Matematiğin İlişkisi: 11. Yüzyıla Ait İki Mimari Plan

Öz

İslam medeniyeti, tarihsel süreçte geniş bir coğrafyaya yayılmış, farklı kültürel etkiler, iklim koşulları ve yerel geleneklerle şekillenerek kendine özgü bir mimari üslup geliştirmiştir. İslam felsefesinde mimari hem teorik hem de pratik boyutlarıyla ele alınmış, çoğunlukla geometrik ve matematiksel bilimlerle temellendirilmiştir. Bu bağlamda bazı Müslüman filozoflar, mimariyi matematik ilimleri arasında değerlendirirken, diğerleri onu pratik yönüyle ele alarak bir zanaat olarak sınıflandırmış ve uygulamalı bir disiplin olarak kabul etmiştir. Bu çift yönlü yaklaşım, İslam mimarisinin hem bilimsel hem de sanatsal bir alan olarak gelişimine katkı sağlamıştır. Bir mimari eserin ortaya çıkışındaki ilk adım, binanın planının ve tasarımının hazırlanmasıdır. İslam klasik kaynaklarında mimari planlar; levha, tarh, nakış, resim ve tasvir gibi terimlerle ifade edilmiştir. Bu planlar genellikle ince kâğıtlar üzerine çizilmiş olup, kullanılan malzemelerin zamanla bozulmaya yatkın olması nedeniyle günümüze ulaşan örnekler sınırlıdır. Ancak, bazı el yazması eserlerde bu planlara dair örnekler bulunabilmektedir. Bu tür örneklerden biri, 11. yüzyılda Ali b. Yusuf tarafından Farsça kaleme alınan Lübbü’l-hisâb adlı matematik eserinde yer almaktadır. Bu makalede, İslam medeniyetinde ilimlerin sınıflandırılmasında mimarinin yeri ele alınacaktır. Ardından Ali b. Yusuf’un hayatı ve Lübbü’l-hisâb adlı el yazmasının içeriği hakkında bilgi verilip söz konusu eserde yer alan iki mimari plan incelenecek ve bu planların Farsça metni ile Türkçe çevirisi sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam sanat tarihi , mimari , plan , Ali b. Yusuf , Lübbü’l-hisâb

Kaynakça

• Dânişpejûh, Muhammed Taki (1348ş). “Âşnâi bâ du kitâb-ı Rîyâzî”. Mecelle-i Râhnemâ-yı Kitâb, 6(10-11): 815.
• Dânişpejûh, Muhammed Taki (1966). Fihrist-i Nüshahâ-yı Hattî-i Kitâbhâne-i Merkezî-i Dânişgâh-ı Tahran. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
• el-Halebî, Ebü’s-Salâh (1403). el-Kâfî fî’l-fıkh. İsfahân: Mektebetü’l-Emire’l-müminin.
• Fârâbî (1949). İhsâu’l-‘ulûm. thk. Osman Emin. Kahire: Dâru'l-fikr.
• Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ (1937). Kitâbü’l-cebr ve’l-muḳâbele. thk. M. Muşrafa, M. Musa Ahmed, Kahire: Bul Barbiyye.
• İbn Haldûn (2005). el-Mukaddime. thk. A. eş-Şeddâdî. Merakiş: ed-Dâru'l-beyzâ.
• İbn Sinâ (1387). Aksâmu’l-hikmet. thk. M. Kediver. Mecelle-i Câvidân Hired, 5(1): 106-137.
• İbnü’l-Ekfânî, Muhammed (1989). İrşâd el-Kâsıd ilâ Esnâ el-Makâsid fî Envâʿ el-ʿUlûm. thk. Muhammed Ömer. Kahire: Dâru'l-fikri'l-Arabî.
• İhvânü’s-Safâ (2005). er-Resâilü İhvânü’s-Safâ. thk. P. Bostani. Beyrut: Müesseseti'l-a'lemi li'l-matbuât.
• Kalkaşendî, Şihâbüddîn Ahmed (1922). Subhu'l-a’şâ. Kahire: Matbaati Dâru'l-kutubi'l-Mısriyye.
• Kâsânî, Ebû Bekir (1327). Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Kahire: Matbaati Şirketi’l-matbu’ât el-iİlmiyye.
• Kıftî, Ali b. Yusuf (1426). İhbâri'l-ulemâ bi-ahbâril hükemâ. nşr. İrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye.
• Kurbânî, Ebü’l-Kâsım (1365ş). Zindegînâme-i Riyâzîdânân-ı Devre-i İslamî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Kurbânî, Ebü’l-Kâsım (1371ş). Buzecânî-nâme. Tahran: Sazman-ı İntişârât ve Amûzeş-i İnkılâb-ı İslamî.
• Lâhicî, Ali b. Şemseddin (1352ş). Târih-i Hânî. haz. M. Sütûde. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
• Mayil Herevî, Necib (1372ş). Kitâb-ârâyî der Temeddün-i İslamî. Meşhed: İntişârât-ı Âstân-ı Kuds-ı Razavî.
• Muhakkık, Mehdi (1376ş). Çaharumin bist-goftâr der mebâhis-i edebî ve felsefî ve kelâmî ve tarih-i ulûm. Tahran: Dânişgâh-ı Tahran.
• Mülâyim, Selçuk (2020). “Mimari”. TDV İslam Ansiklopedisi, C.30. Türkiye Diyanet Vakfı, 91-95.
• Münşî, Ali b. Yusuf (1990). Lübbü’l-hisâb. Tıbkıbasım, nşr. J. Şiraziyan. Tahran: Bünyâd-ı Dâiretü’l-ma’ârif-i İslamî.
• Münşî, Ali b. Yusuf. Lübbü’l- hisâb. Tahran: Kitâbhâne-i Merkezî-i Dânişgâh-ı Tahran, nr. 5213.
• Münzevî, Ahmed (1991). Fihrist-i Müşterek-i Nüshahâ-yı Hattî-i Farsî-i Pakistan. Pakistan: İntişârât-ı Merkez-i Tahkikât-ı Fârsî-i İran ve Pakistan.
• Narşahî, Muhammed b. Cafer (1351ş). Tarih-i Buhârâ. trc. A. Kubâvî. thk. Müderris-i Razavi, Tahran: Kitâbfurûşî-i Senâî.
• Necipoğlu, Gülru (1986). “15th-and 16th-Century Ottoman Architectural Practice”. Journal of the Society of Architectural Historians, 45(3): 224-243.
• Necipoğlu, Gülru (1995). “The Topkapı Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture, Topkapi Palace Museum Library MS H. 1956”. Getty’s Sketchbooks and Albums, Vol.1. Santa Monica: The Getty Center for the History of Art and the Humanities.
• Necipoğlu, Gülru (2016). "Sinan Çağında Mimarlık Kültürü ve Adab: Günümüze Yönelik Yorumlar”. Ekrem Hakkı Ayverdi'nin Hâtırasına, Osmanlı Mimarlık Kültürü. Haz. H. Aynur, A. Uğurlu. Kubbealtı Yayıncılık.
• Qayyoomi, Mehrdad (2008). “Gardens of Khurasan in Beyhaqi’s History”. Soffeh, 46(1): 5-28.
• Râzî, Fahreddin (1346ş). Câmiu’l-ulûm. Tahran: Kitâbhâne-i Esedî.
• Rokni, Noshad (1393ş). "Fütüvvetnâme ve Levh-i Mimârî ez Devre-i Kâçâr der Kitâbhâne ve Müze-i Melik”. Mecelle-i Eser, 65: 51-62.
• Saliba, George (1999). “Artisans and Mathematicians in Medieval Islam”. Journal of the American Oriental Society, 119(4): 637-645.
• Sirâc-ı Şirazi, Yakub b. Hasan (1376ş). Tuhfetu’l-muhibbin. thk. K.R. Hüseyni, İ. Afşar. Tahran: Müessese-i Mirâs-ı Mektûb.
• Süveysî, Muhammed (1998). “Hesap Sistemleri”. TDV İslam Ansiklopedisi, C.17. Türkiye Diyanet Vakfı, 265-266.
• Taheri, Jafar ve Nadimi, Hadi (1391ş). “Re-appraisal of the Legacy of Abū al-Wafā Būzjānī in Art and Architecture”. Târikh-i İlm, 10(2): 65-91.
• Tahrânî, Âgâ Büzürg (1355). ez-Zerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa. Necef: Matbaati’l-Garrî.
• Taşköprizâde, Ahmed (2002). Miftâhu’s-saâde ve misbâhüs-siyâde fî mevduâtil-ulûm. Beyrut: Dâru'l-kutubi'l-ilmiyye.
• URL-1: https://www.islamic-awareness.org/quran/text/mss/yem1f (Erişim: 15.01.2025).
• von Bothmer, Hans-Caspar Graf (1987). "Architekturbilder Im Koran Eine Prachthandschrift Der Umayyadenzeit Aus Dem Yemen”. Pantheon, (45), 4-20.