Türkistan'da Yesevi, Anadolu'da Hubyar: Sıraç Türkmenlerinde Hoca Ahmet Yesevi ile İlgili İnanışlar

Yıl 2025, Sayı: 26, 117 - 137, 10.09.2025

Ali Selçuk

https://doi.org/10.46250/kulturder.1706719

Öz

Sıraç Türkmen Alevileri arasında Hubyar, genellikle Hoca Ahmet Yesevi’nin kendisi olarak kabul edilmekte veya onun soy zincirine dâhil olduğuna ya da onun halifesi olduğuna inanılmaktadır. Söz konusu bu inanış, mitsel anlatılarda yer alan, Hubyar adının Hoca Ahmet Yesevi’ye Hacı Bektaş Veli tarafından verilmiş Bâtıni bir isim olduğu yönündeki inanışla da pekiştirilmektedir. Sözlü gelenekten elde ettiğimiz mitsel anlatılar hem Hubyar’ın hem Hoca Ahmet Yesevi’nin tabiatüstü nitelikler taşıyan kerametlerle özdeşleştirildiğini göstermektedir. Dolayısıyla bu durum, onların aynı kişi olduğuna dair inanca da dayanak sağlamaktadır. Bu çalışma, Anadolu Aleviliği içinde önemli bir yere sahip olan Sıraç Türkmen Alevi topluluğunda Hoca Ahmet Yesevi ile ilgili inanışları ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Araştırmamızın sorunsalını Hubyar ile Hoca Ahmet Yesevi arasında mitsel, tarihi ve itikadî ünsiyetin Sıraç Türkmen Alevi topluluğunun sosyokültürel ve dini kimliğini nasıl biçimlendirdiği oluşturmaktadır. Bu bağlamda araştırmamızda, yazılı ve sözlü gelenekten elde ettiğimiz veriler disiplinler arası bakış açısıyla yorumlanmıştır. Yöntem olarak etnografik saha araştırmasının uygulandığı çalışmada, Tokat, Sivas, Amasya ve Yozgat illerinde yoğun olarak yaşayan Sıraç Türkmen Alevi topluluğu üyeleriyle yapılan derinlemesine mülakatlar ve katılımcı gözlemler yoluyla veri toplanmıştır. 2010 yılında başlanan araştırma, 2024 Ağustos ayında Sıraç Türkmen Alevi köylerinde tekrar alan araştırmasına çıkılarak güncellenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sıraç Alevileri , Hubyar , Anşa Bacılılar , Hoca Ahmet Yesevi , Hubyar Ocağı

Etik Beyan

Etik Kurul Belgesi: Erciyes Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Etik Kurulu, 30.07.2024 tarih ve 314 başvuru sayılı belge.

Yasawi in Turkestan, Hubyar in Anatolia: Beliefs Concerning Khoja Ahmad Yasawi among the Sıraç Turkmens

Öz

Among the Sıraç Turkmen Alevis, Hubyar is commonly regarded either as Khoja Ahmad Yasawi himself or as a descendant or spiritual successor within his lineage. This belief is further reinforced by mythical narratives asserting that the name “Hubyar” was bestowed upon Ahmad Yasawi by Hacı Bektaş Veli as an esoteric name. Mythical accounts derived from the oral tradition reveal that both Hubyar and Khoja Ahmad Yasawi are associated with supernatural attributes and karamats. These parallels have served as a basis for the belief that the two figures are, in fact, the same person. This study aims to explore the beliefs concerning Khoja Ahmad Yasawi within the Sıraç Turkmen Alevi community, which holds a significant place within Anatolian Alevism. The central research question of the study concerns how the mythical, historical, and doctrinal affinity between Hubyar and Khoja Ahmad Yasawi has shaped the sociocultural and religious identity of the Sıraç Turkmen Alevi community. Within this framework, data collected from written and oral traditions have been analyzed from an interdisciplinary perspective. The study employs ethnographic field research as its methodological foundation. Data were gathered through in-depth interviews and participant observation among members of the Sıraç Turkmen Alevi community, primarily residing in the provinces of Tokat, Sivas, Amasya, and Yozgat. The research, which began in 2010, was updated with a new round of fieldwork conducted in Sıraç Turkmen Alevi villages in August 2024.

Anahtar Kelimeler

Sıraç Alevis , Hubyar , Anşa Bacılılar , Khoja Ahmad Yasawi , Hubyar Ocak

Etik Beyan

Ethics Committee Approval: Erciyes University Social and Human Sciences Ethics Committee, document dated 30.07.2024 and application number 314.

Kaynakça

• Akgül, Yusuf (1999). “Hoca Ahmet Yesevi’nin Hazar Ötesi Türkmenlerine Tesiri ve Bu Çerçevede Bazı Tespitler”. Bilig, 8: 47-63.
• Bice, Hayati (2010). Divân-ı Hikmet: Hoca Ahmed Yesevî, TDV Yayınları.
• Bice, Hayati (2016). Piri Türkistan Hoca Ahmed Yesevî. Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Tük-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Cebecik, Kemal (1990). “Sıraç Adı Üzerine”. Milli Folklor, 5: 46.
• Çelebi, İsmail (2024). Veli Baba-Anşa Bacı ve Sıraç Kültürü. Vova Yayınevi.
• Durduyev, Marat (1997). “Çin Türkmenleri”. Çev. Saadettin Gömeç. Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 19(30): 319-364.
• Eraslan, Kemal (1989). “Ahmed-i Yesevî”. İslam Ansiklopedisi, C.2. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 159-161.
• Eraslan, Kemal (1995). “Ahmed-i Yesevî”. Erdem, 7(21): 799-819.
• Gülten, Sadullah (2010). “Üryan Hızır Menakıbnamesi”. Alevilik–Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 3: 84-103.
• Karaduman, Nebil (2023). Çin Salırları Tarihi ve Kültürü. Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi.
• Karaman, Fikri (2003). Sivas-Tokat Tozanlı Kazası. Akademi Ofset.
• Karuts, Richard (2016). Mangışlak’taki Türkmen ve Kırgızlar. Çev. Hüseyin Polat. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kenanoğlu, Ali ve Onarlı, İsmail (2003). Hubyar Sultan Ocağı ve Beydili Sıraç Türkmenleri. Hubyar Kültür Derneği Yayınları.
• Köprülü, M. Fuad (1976). Türk Edebiyatında ilk Mutasavvıflar. DİB Yayınları.
• Köprülü, M. Fuad (1993). “Ahmed Yesevi”. İslam Ansiklopedisi, C.1. MEB Yayınları, 210-215.
• Köprülü, M. Fuad (2006). Tarih Araştırmaları-1. Akçağ Yayınları.
• Melikof, Iréne (1992). “Ahmed Yesevî ve Türklerde İslamiyet”. Milletlerarası Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri. Kültür Bakanlığı Yayınları, 61-67.
• Ocak, A. Yaşar (1992). “Anadolu Türk Halk Sufiliğinde Ahmed-i Yesevi Geleneğinin Teşekkülü”. Milletlerarası Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri. Kültür Bakanlığı Yayınları, 75-84.
• Ocak, A. Yaşar (1993). “Türk Dünyasında Ahmed Yesevi ve Yesevilik Kültürünün Yayılışı: Bir Sufi Kültürün Yeniden Güncelleşmesi”. Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu (Kayseri, 26-29 Mayıs 1993). Erciyes Üniversitesi Yayınları, 299-306.
• Ocak, A. Yaşar (2011). Babailer İsyanı. Dergâh Yayınları.
• Privratsky, Bruce G. (2001). Muslim Turkistan: Kazak Re¬ligion and Collective Memory. Curzon.
• Savaş, Saim (1992). Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi. Sivas Ali Baba Zaviyesi. Dergâh Yayınları.
• Selçuk, Ali (2017). Anşa Bacılı Ocağı. Çizgi Kitabevi.
• Temel, Hıdır (2011). Tekeli Semâha Durunca. Hubyar Eğitim Vakfı Yayınları.
• Togan, Zeki Velidi (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş. Enderun Kitabevi.
• Tosun, Necdet (2015). Ahmed Yesevi. Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Tük-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Yolcu, Mehmet Ali (2017). “Alevi- Bektaşi İnanç Sisteminde Yeseviliğin İzleri”. Kültür Evreni, 32: 92-97.