ATCALI KEL MEHMET IN THE CONTEXT OF THE HOBSBAWM'S SOCİAL OUTLAW PRINCIPLES

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 3, 302 - 326, 13.12.2019

Şamil Gacar

Öz

In every society and in every region
of the society where it lives, there can be a folk hero who has grown up in the
tradition. These heroes emerge as a cruel ruler or an authority to persecute
his people. Eric Hobsbawm, describes these heroes fighting for his people as
“social bandit” or “virtuous thug” and he takes the process of transitioning
the hero from banditry to a folk hero. These heroes, who were loved by the
people, were immortalized over time by narrating the folk narrations and folk
songs. Turkish society has witnessed many folk protagonists who have been
struggling against the authorities which have been unfair to their people
throughout history. The heroes fighting for the people of Western Anatolia were
the zeibeks. Almost every region has a zeibek that has reached the status of a
“folk hero”. Zeibeks that protecting the rights of the people and winning their
love which their own folk narratives, folk songs and zeibek dances have taken
place in the culture of the people. In this study, it is aimed to examine the
life and fight with authority of Atcali Kel Mehmet Efe from Western Anatolian
zeibek, within the frame of Hobsbawm’s heroic pattern.

Anahtar Kelimeler

Hobsbawm, Social Outlaw, Folk Hero, Zeibek, Atcali Kel Mehmet

HOBSBAWM’IN SOSYAL HAYDUT PRENSİPLERİ BAĞLAMINDA ATÇALI KEL MEHMET

Öz

Her toplumda ve o toplumun yaşadığı
coğrafyanın her yöresinde geleneğin içinden yetişmiş olan bir halk kahramanı
bulunmaktadır. Bu kahramanlar, zalim bir yönetici veya halkına zulmeden bir
otorite olduğunda ortaya çıkarlar. Eric Hobsbawm, halkı için mücadele eden bu
kahramanları “erdemli eşkıya” ya da “sosyal haydut” olarak tanımlar ve
kahramanın eşkıyalıktan halk kahramanına geçiş sürecini ele
alır. Halk tarafından sevilen bu kahramanlar zaman içinde halkın anlatılarına
ve türkülerine konu edilerek ölümsüzleştirilmiştir. Türk toplumu da tarih
boyunca halkına haksızlık eden otoriteler karşısında mücadele eden pek çok halk
kahramanına tanıklık etmiştir. Batı Anadolu coğrafyasında halkı için mücadele
eden kahramanlar, zeybekler olmuştur. Bölgede hemen hemen her yörenin “halk
kahramanı” statüsüne erişmiş bir zeybeği bulunmaktadır. Halkının hakkını
koruyup gözeten ve sevgisini kazanan zeybeklerin kendilerine özgü halk
anlatıları, türküsü ve zeybek dansı halkın kültüründe yer etmiştir. Bu
çalışmada da Batı Anadolu zeybeklerinden Atçalı Kel Mehmet’in yaşamı ve
otoriteyle mücadelesi ele alınarak halk kahramanı olma sürecinin Hobsbawm’ın
kahraman kalıbı çerçevesinde incelenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atçalı Kel Mehmet, Hobsbawm, Sosyal Haydut, Halk Kahramanı, Zeybek, Atçalı Kel Mehmet

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa (1991). Tezâkir III. (Çev. Cavit Baysun). Ankara: TTK Yayınları.
• Altıkulaç Demirdağ, Refika (2016). “Köy Romanlarında Eşkıyalık ve Kahraman Olma Arzusu”. Turkish Studies, 11/15: 31-48.
• Atasoy, İsmet Nadir (2005). Sevda Zamana Sığmaz. Eskişehir: Gülen Ofset Matbaacılık.
• Avcı, Ali Haydar (2003). “Atçalı Kel Mehmet İsyanı, Belgeleriyle ‘Aydın İhtilali’ ve Zeybekler”. Halk Bilimi Araştırmaları 2. İstanbul: E Yayınları.
• Avcı, Ali Haydar (2004). Atçalı Kel Mehmet İsyanı: Aydın İhtilali (1829–1830). İstanbul: E Yayınları.
• Avcı, Ali Haydar (2012). Zeybeklik ve Zeybekler Tarihi. Ankara: Barış Kitap.
• Başaran, Mehmet; Sarıbey Haykıran, Aysun ve Özçelik, Ali (2018). Atçalı Kel Mehmed Efe. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Başaran, Mehmet ve Sarıbey Haykıran, Aysun (2009). “Osmanlı Merkezi Yönetimine Taşranın Direnişi: Atçalı Kel Mehmed Ayaklanması”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12/22: 155-164.
• Bayındır, H. Hilmi ve Poyrazoğlu, H. Fehmi (1966). Aydın Kenti Tarihi, Coğrafyası ve Bugünü. Aydın: Kolalı Matbaası.
• Baykara, Tuncer (1966). 19. Yüzyılda Aydın Eyaleti. Bitirme Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Boratav, Pertev Naili (2009). Zaman Zaman İçinde. Ankara: İmge Kitabevi.
• Çelik, Cem (2011). Atçalı. İstanbul: Y Yayınevi.
• Çobanoğlu, Özkul (1992). The Relationships Between Oral Forms Of Folklore And Mediated Performances In The Cult Of Çakıcı Mehmet Efe. Indiana University, The Degree Of Master Of Arts In The Department Of Folklore.
• Çobanoğlu, Özkul (1999). “Zeybek ve Seğmen Kelimelerinin Etimolojisi ve Zeybeklik Geleneği Üzerine Tespitler”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Dr. Himmet Biray Özel Sayısı: 169-182.
• Çobanoğlu, Özkul (2016). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Dural, Halil (1999). Bize Derler Çakırca-19. ve 20. Yüzyıllarda Ege’de Efeler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ergin, Bilal ve Özcan, Hüseyin (2014). “Sosyal Haydut Kuramı Bağlamında “İslamoğlu”. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi (Saraybosna, Bosna Hersek, 23-25 Mayıs 2014). Sarajevo: International Burch University Press, 143-160.
• Genç, Nihat (1998). Köpekleşmenin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gözütok, Türkan (2011). “Eşkıyalık ve Çakırcalı Mehmet Efe’nin Türk Edebiyatına İz Düşümü”. Türkbilig, 21: 49-72.
• Gür, Nagihan (2008). “Sosyal Haydut Düzleminden ‘Halk Kahramanı’ Statüsüne Bir Yükseliş: Köroğlu ve Sergüzeşti”. Millî Folklor, 79: 45-49.
• Hobsbawm, Eric J. (1990) Haydutlar. (Çev. Fatma Taşkent). İstanbul: Logos Yayıncılık.
• Hobsbawm, Eric J. (1995). Sosyal İsyancılar. (Çev. Necati Doğru). İstanbul: Sarmal Yayınları.
• Hobsbawm, Eric J. (2011). Eşkıyalar. (Çev. Osman Akınhay). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Özbek, M. Avni (1986). “Zeybek”. İslam Ansiklopedisi, C. XIII.
• Özçelik, Ali (2018). “Atçalı Kel Mehmet Efe İsyanı ve Zeybeklerin Tire Seferi”. Tire’den Yansımalar, 8: 65-73.
• Öztoprak, Betül (2017). “Atçalı Kel Mehmet Efe'nin Yer Aldığı Biyografik Romanlar İle Keloğlan Masalları Arasında Bulunan Ortak Unsurlar Üzerine Bir İnceleme”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20/38: 343-369.
• Parlatır, İsmail. (2012). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Poujoulat, M. Baptistin (1840). Voyage A Constantinople Dans L’Asie Mineure, En Meaopotamie, A Ploërmel, En Syrie, En Palestine Et En Egypte, c. I.
• Pösteki, Nigar (2014). “Türk Sinemasında ‘Sosyal İsyancı’ Efeler: Atçalı Kel Mehmet ve Dokuz Dağın Efesi”. Acta Turcica, VI/2.
• Sarıbey, Aysun (2006). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Aydın'da Yönetim. Yüksek Lisans Tezi. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Seal, Graham (2009). “The Robin Hood Principle: Folklore, History, and the Social Bandit”. Journal of Folklore Research, 46/ 1: 67-89.
• Sertoğlu, Murat (1964). Atçalı Kel Mehmet Efe. İstanbul: İtimat Kitabevi.
• Uluçay, Çağatay (2013). Atçalı Kel Memed. İstanbul: As Matbaası.
• Uyanıker, Nursel (2010). “Eric Hobsbawm’ın Sosyal Haydut ve Halk Kahramanı Kalıbı Açısından Demirci Mehmet Efe”. İstanbul Kültür Üniversitesi II. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi 2008 Bildiriler Kitabı, C.II, (Ed. Ömür Ceylan). İstanbul.
• Yetkin, Sabri (1997). Ege’de Eşkıyalar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.