Klasik Türk Şiiri ve İşrâk Felsefesi

Yıl 2022, Sayı: 12, 201 - 219, 10.03.2022

Mustafa Uğur Karadeniz

https://doi.org/10.46250/kulturder.1066196

Öz

16.-17. yüzyıllar ve sonrasında Osmanlı düşünce dünyasında daha yoğun görülen İşrakîlik, klasik Türk şiirine de yansımıştır. Bu felsefe ile birlikte “işrâk” yanında ışık kavramı etrafındaki kelimeler hem genel literatüre hem de şiire girmiştir. Çalışmada “işrâk” kavramı etrafında şiirlerde, İşrâk felsefesinin yansımaları üzerinde durulmuştur. İşrâkîliğe, Osmanlı’da ilginin 16. ve 17. yüzyılda başlaması nedeniyle bu dönem ile sonraki yüzyıllardan seçilen divanlar taranmıştır. Şairlerin, filozoflara ve felsefî kavramlara şiirsel imajların bir parçası olarak yer verdiği görülmektedir. Şiirlerde İşrâkî felsefenin 17. yüzyıl ve sonrasında etkili olduğu görülmekle birlikte, onun varlık ve bilgi görüşü üzerinde ayrıntılı durulmamıştır. “İşrâk” ile birlikte ışık kavramı etrafındaki kelimelere ve bazı filozoflara yer vererek İşrâk felsefesinden etkilendiklerini açıkça gösteren şairler vardır. Ayrıca bazı klasik Türk şairlerine göre, hakikati idrak için akıl ve sezginin bir arada olması gerekir. Bu yüzden sadece akılcılığı savunan felsefî ekollerce sezgiye dayalı bir felsefe olan İşrakîlik eleştirilir. Bu dönemde “İşrâk” kavramına, felsefî bir terim olmaktan ziyade lügat anlamıyla yer veren şairler de bulunmakla birlikte çalışmada işrâk felsefesini benimseyen yahut eleştiren şiir örneklerine odaklanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

klasik Türk şiiri, işrâk, felsefe, ışık, İşrâkî felsefe

Classical Turkish Poetry and Ishraq Philosophy

Öz

Ishraq philosophy, which was seen more intensely in the Ottoman thought in the 16th and 17th centuries and later, was also reflected in classical Turkish poetry. Along with this philosophy, the words around the concept of light, as well as “ishraq”, entered both the general literature and poetry. In the study, the reflections of the philosophy of israq in the poems around the concept of “ishraq” are emphasized. Since the Ottoman interest in Ishraq philosophy started in the 16th and 17th centuries, the divans chosen from this period and from the following centuries were examined. Poets have used philosophers and philosophical concepts for various poetic images. In the poems, it is seen that the Ishraq philosophy was effective in the 17th century and later. The existence and knowledge view of that philosophy is not reflected in the poems in detail. In addition, the poets, who included the words around the concept of light and some philosophers together with “Ishraq”, clearly showed that they were influenced by the philosophy of Ishraq. According to some classical Turkish poets, reason and intuition must be together in order to comprehend the truth. For this reason, Ishraq philosophy, which is a philosophy based on intuition, as well as rationalism, is also criticized. Although the concept of "Ishraq" is seen in some poems, it is not used as a philosophical term. Therefore, the study focuses on the examples of poetry that adopt or criticize the philosophy of “Ishraq”.

Anahtar Kelimeler

classical Turkish poetry, ishraq, philosophy, light, Ishraq philosophy

Kaynakça

• Akkuş, Metin (2018). Nef’î Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Aksoyak, İ. Hakkı (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Anay, Harun (1996). “Bir Osmanlı Düşüncesinden Bahsetmek Mümkün mü”. Dergâh, VII(76): 12-14.
• Arıcı, Mustakim (2018). “Osmanlı İlim Dünyasında İşrâkî Bir Zümreden Söz Etmek Mümkün mü? Osmanlı Ulemasının İşrâkîlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil”. Nazariyat 4(3): 1-48.
• Arslan, Mehmet (2018). Leylâ Hanım Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Ayverdi, İlhan (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Benli, Şeyma (2021). “Mir’âtü’s-Safâ (Karaçelebi-Zâde Abdülaziz Efendi)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mir-atu-s-safa-karacelebi-zade-abdulaziz-efendi. (Erişim: 13.01.2022).
• Demir, Hiclal (2017). Lâzikîzâde Feyzullah Nâfiz ve Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Ercan, Özlem (2013). “Bektâşî ve İşrâkî Bir Şair: Sâfî, Hayatı ve Divan’ının Nüshaları”. Turkish Studies, 8(1): 1375-1395.
• Erdoğan, İsmail (2003). “İşrâkîlik’in İslâm Felsefesi İçerisindeki Yeri ve Kaynakları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8: 159-178.
• Fuzûlî (2002). Matla‘u’l-İ‘tikâd fî Ma‘rifeti’l-Mebde’i ve’l-Me‘âd. Haz. Muhammed B. Tâvîd et-Tancî. Çev. Esad Çoşan ve Kemal Işık. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları.
• Gökyay, Orhan Şaik (2002). “Kâtib Çelebi”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C.25. Ankara: TDV Yayınları, 36-40.
• Görkaş, İrfan (2014). “‘Şiiri Bilime Uygulamak’ yahut Sünbülzade Vehbi’nin Hikmet Anlayışı ve İlimlere Bakışı”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi-TAED-, 52: 315-330.
• Harmancı, M. Esat (2017). Süheylî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Horata, Osman (2019). Esrâr Dede Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kaplan, Mahmut (2014). “Neşâtî, Ahmed Dede”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nesati-ahmed-dede (Erişim: 03.01.2022).
• Kaplan, Mahmut (2019). Neşâtî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Karaköse, Saadet (2017). Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kaya, Bayram Ali (2020). Osman Nevres Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kılıç, Filiz (2017). Âşık Çelebi Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kılınç, Abdülhakim (2021). Fuzûlî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Koçoğlu, Turgut (2016). “Sa‘îd Paşa’nın ‘Tahmîd’i Üzerine Düşünceler”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15): 42-62.
• Küçük, Sabahattin (ty.). Bâkî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Memmedova, Ülker (2021). “Doğu’nun Işık Sevdalı Filozofu Şihabeddin Yahya Sühreverdi”. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 5(2): 106-115.
• Nasr, Seyyid Hüseyin (1990). Molla Sadra ve İlâhî Hikmet. Çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Okçu, Naci (ty.). Şeyh Gâlib Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Sefercioğlu, Mustafa Nejat (2014). “Nev’î, Yahyâ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nevi-yahya (Erişim: 23.01.2022).
• Sühreverdî (2015). Hikmetü’l-İşrâk. Çev. Eyüp Bekiryazıcı ve Üsmetullah Sami. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (2010). Huzur. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanyıldız, Ahmet (2010). İsmail Rusûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmû’atu’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Ma’ârif) (I. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü (1997). “Hâşiye”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C.16. İstanbul: TDV Yayınları, 419-422.
• Tulum, Mertol ve Tanyeri, M. Ali (1977). Nev’î Divan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Uluç, Tahir (2015). “İşrakilik-Meşşailik İlişkisinin Mahiyeti”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, C.7. Ed. Eyüp Bekiryazıcı. İstanbul: İnsan Yayınları, 991-1023.
• URL-1: Kâmûsu’l-Muhît. http://www.kamus.yek.gov.tr (Erişim: 13.12.2021).
• URL-2: Vankulu Lügati. http://www.kamus.yek.gov.tr/ (Erişim: 04.12.2021).
• Üzgör, Tahir (1991). Fehîm-i Kadîm-Hayatı, Sanatı, Dîvânı ve Metnin Bugünkü Türkçesi. Ankara: AKM Yayınları.
• Yekbaş, Hakan (2010). “Divan Şiirinde Yunanî Şahsiyetler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(15): 281-300.
• Yenikale, Ahmet (2017). Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.