Kırgız Halk Kültüründe Saç ve Saçla İlgili Uygulamalar, İnanışlar

Yıl 2022, Sayı: 15, 288 - 299, 10.12.2022

İlknur Bayrak İşcanoğlu

https://doi.org/10.46250/kulturder.1199391

Öz

Dünya üzerinde genel itibariyle saç, özellikle de uzun saç, kadın ile özdeşleştirilmiş ve kadının bir süs unsuru olarak görülmüştür. Eski Türk toplumlarında ise kadınların ve erkeklerin saçlarının uzun olduğu tarihî kaynaklardan anlaşılmaktadır ve saç uzunluğunun güç ile eş değer görüldüğü, eski dönemlerde toplum hayatı içerisinde saça önem verildiği anlaşılmaktadır. Eski Türk toplumlarında saçın bir değer ifadesi taşımasının izlerini Türk toplumlarının inanç sisteminde aramak mümkündür. En eski Türk inanışlarından Şamanizm’e göre saç canlıdır ve içerisinde bir ruh taşımaktadır. Ayrıca Şamanizm’in uygulayıcıları olan Şamanlar da uzun saçlıdır ve inanışa göre uzun saç onlara güç vermektedir. Şamanizm’in yanı sıra en eski Türk inanışlarından olan, her şeyde bir ruh olduğu inanışına dayanan iye inanışında da özellikle kötü ruhların saç tasvirleri dikkat çekicidir. İnsanlara bela ve felaket getiren kötü ruhlar, genellikle uzun saçlı olarak tasvir edilirken insanların saçları aracılığıyla da insanlara bela ve kötülük getirdiğine inanılmaktadır. Türk toplumlarında çeşitli inanışlar neticesinde saçla ilgili gelişen inanışların izlerini bu çalışma Kırgız halk kültürü içerisinde takip etmiştir. Öncelikle Kırgız halk kültüründe saçın taşıdığı anlamlar üzerinde durulmuş ve kız çocuklarının yaşam dönemlerindeki önemine şekli itibariyle yer verilmiştir. Daha sonra Kırgız halk kültürü içerisinde saçla ilgili unsurlar maddi ve manevi halk kültürü unsurları şeklinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Saç, örgü, Şamanizm, iye inanışı, halk kültürü

Hair and Hair Related Practices and Beliefs in Kyrgyz Folk Culture

Öz

In general, hair, especially long hair, has been identified with women and seen as an ornamental element in the world. In the old Turkish societies, it is understood from historical sources that women and men had long hair, and it is understood that hair length was seen as equivalent to strength, and hair was given importance in social life in ancient times. It is possible to look for the traces of the expression of hair in ancient Turkish societies in the belief system of Turkish societies. According to Shamanism, one of the oldest Turkish beliefs, hair is alive and carries a spirit. In addition, shamans, who are practitioners of shamanism, also have long hair, and it is believed that long hair gives them strength. In addition to shamanism, the hair depictions of evil spirits are particularly striking in the belief of “iye,” which is based on the belief that there is a spirit in everything, which is one of the oldest Turkish beliefs. Evil spirits that bring trouble and disaster to people are generally depicted as long-haired, and it is believed that they bring trouble and evil to people through people's hair. This study has followed the traces of the beliefs that have developed about hair as a result of various beliefs in Turkish societies within the Kyrgyz folk culture. First of all, the meanings of hair in Kyrgyz folk culture are emphasized and the importance of girls in their life periods is given in terms of shape. Then, the elements related to hair in the Kyrgyz folk culture were examined as material and intangible folk culture elements.

Anahtar Kelimeler

Hair, braid, shamanism, belief of iye, folk culture

Kaynakça

• Altınkaynak, Erdoğan (2008). “Ukrayna’daki Kıpçak Balballarında Eşya ve Motifler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 1(3): 72-82.
• Antipina, Klavdiya ve Köçkönov, Aydarbek (2004). Kırgızdın Eldik Kiyimderi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Aydoğan, Tuğba (2019). “Türk Halk Kültüründe Kötücül Varlık Olarak Sarıkız”. Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Çanakkale: TOKÜAD Yayınları, 350-358.
• Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi 2. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Cançarbekova, Sabira (2022). Kırgız Folklorundagı Somatizmder, Stilitikalık Funktionaldık Özgöçölüktörü. Dissertatsiya. Bişkek: İ. Arabev Atındagı Kırgız Mamlekettik Üniversiteti K. Karaseyeva Atındagı Bişkek Mamlekettik Üniversiteti.
• Cumaşaova, Nazira (2015). Manas Eposundagı Salttık Syucettik Motivderin Münözdüü Özgöçölüktörü (Manasçı Çokmorovdun Variyantı Boyunça). Dissertatsiya. K. Tınıstanov Atondagı Isıkkköl Mamleketik Üniversiteti.
• Çeribaş, Mehmet (2016). “Kırgızlarda Efsun (Büyü) Temelli Dualar, İnançlar ve Uygulamalar”. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi, 2(7): 180-206.
• Dıykanbay, Mayramgül (2021). “Kırgız Kadınlarında Saç, Başlık ve Statü”. Milli Folklor, 132: 198-207.
• Eberhard, Wolfram (2000). Çin Simgeleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Eliade, Mircea (1999). Şamanizm Çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi.
• Ergin, Muharrem (2001). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İşankul, Cabbar ve Fedakâr, Selami (2001). “Alpamış ve Dede Korkut Kitabı’ndaki Mitolojik Motifler”. Milli Folklor, 52: 60-67.
• İzgi, Mustafa Cumhur (2012). “Şamanizm ve Şamanlara Genel Bakış”. Lokman Hekim Journal, 2(1): 31-38.
• Jurayev Mamamtkul ve Resulova, Zebinisa (2013). “Saçın Büyü Yapma Özelliği ve Özbek Halk Masallarında Ele Alınması”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII(1): 223-230.
• Karataev, Olcobay ve Eraliev Salaydin (2005). Kırgız Etnografiyası Boyunça Sözdük. Bişkek: Baytik.
• Muratov, Abdıkerim (2015). Baldarga Bagıştalgan Eldik Salttar Cana Toylor. Bişkek.
• Ögel, Bahaeddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş, C.5. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özatila, Mola Nuran (2018). Anadolu’da Kadın Saçının Simgesel Değeri ve Sanatta Kullanımı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk, Nermin (2008). “Antropolojik ve Sosyolojik Açıdan Saçlar ve İnançlar”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25: 7-28.
• Radloff, Wilhelm (1994). Sibirya’dan II. Çev. Ahmet Temir. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Sümer, Faruk (1972). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri -Boy Teşkilatı-Destanları. Ankara: AÜ DTCF Yayınları.
• Şahbaz, Mehibe (2020). “İslamiyet Öncesi Türklerde Saç Kültürü”. Tarih Okulu Dergisi, XLXI: 1490-1507.
• Tanrıdağlı, Gülzade (2000). “Uygur Kültüründe Saç Örgüleri ve Anlamları”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14: 47-53.
• Turmidov, Şamirza (1999). “Türk Dünyasında Albastı”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 3: 261-267.
• URL-1: Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 02.11.2022).
• URL-2: https://sputnik.kg/20170915/chach-tuuraluu-kolumnistika-103521 6254.html. (Erişim: 02.11.2022).
• URL-3: https://sputnik.kg/20170307/zer-buyumdarynyn-maanisi-1032095 053.html. (Erişim: 02.11.2022).
• URL-4: https://kghistory.akipress.org/ (Erişim: 04.11.2022).
• Yıldız, Naciye (2008). “Sibirya Türklerinin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5(4): 84-93.
• Yolcu, Mehmet Ali (2018). “Türk Folklorunda Saçların Saklanmasına Yönelik Uygulamalar Üzerine”. International Symposium on New Trends in Social Sciences 5 (Estonia-Tallin, 6-7 July 2018). Podgorica: Institut za Geografiju Print, 39-44.
• Yörükan, Yusuf Ziya (2014). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yüksel, Hasan (2018). “Tarihi Kayıtlarla Doğuda Toplumsal ve Dinsel Bir Ritüel Olarak Tıraş”. Milli Folklor, 119: 86-99.