Anadolu İrfan Muhiti ve Aşık Şenlik Sanatına Yansıması

Yıl 2024, Sayı: 21, 285 - 306, 10.06.2024

Naile Asker

https://doi.org/10.46250/kulturder.1472339

Öz

Türk halk edebiyatı Orta Çağ’da İslam dininin yaygınlaşması sonucunda irfani değerler kazanmaya başladı. 13. yüzyıldan başlayarak Horasan erenleri aracılığıyla Türkistan coğrafyasından Kafkaslara ve Anadolu’ya kadar gelen tasavvufi ve irfani akımlar edebiyat, kültür ve sanat alanında kendini belirgin olarak göstermekteydi. Ozan, bahşı veya âşık olarak adlandırılan sanatkârlar adeta bir hoşgörü elçisi olarak geleneksel sanatla İslami değerleri sentez etmekte ve geniş kitlelere terennüm etmekteydiler. Özellikle Alevi-Bektaşi tarikatları ve tekkeleri etrafında birleşen bu sanatkârlar 16. yüzyıldan başlayarak etkin bir şekilde Türk kültür ve sanat alanında, Türk âşık edebiyatının gelişiminde irfan yolculuklarını devam ettirmişlerdir. 19. yüzyıla kadar gelişim süreci yaşayan âşıklık geleneği bu dönemde sanat alanında en değerli eserlerini veren gelenek halini almıştı. Bu makalede Türk halk edebiyatının bir alanı olan Âşık edebiyatının irfani yönlerinin gelişim sürecine göz atılmış, süreç içerisinde bu alanın tespit edilen sanatsal özelliklerinden bahsedilmiştir. 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başlarında yaşamış, kendi ekolü olan, Anadolu ve Azerbaycan sahası arasında köprü rolünü üstlenmiş Âşık Şenlik’in sanatı, dini-didaktik konulu şiirleri, bu şiirlerin Anadolu irfani muhiti içerisindeki yeri analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk halk edebiyatı, âşık, irfan, Âşık Şenlik, sanat

Anatolian Wisdom Environment and its Reflection on Art of Ashik Shenlik

Öz

Turkish folk literature began to gain erudite values as a result of the spread of Islam in the Middle Ages. Starting from the 13th century, the Sufi and erudite movements that came from the Turkestan geography to the Caucasus and Anatolia through the saints of Khorasan, showed themselves clearly in the fields of literature, culture and art. Artists called bards, bahshi or minstrels were synthesizing traditional art and Islamic values as ambassadors of tolerance and chanting them to large masses. These artisans, who united especially around the Alevi-Bektashi sects and lodges, continued their journey of wisdom in the field of Turkish culture and art, and in the development of Turkish minstrel literature, effectively starting from the 16th century. The tradition of minstrelsy, which developed until the 19th century, became a tradition that produced its most valuable works in the field of art during this period. In this article, the development process of the gnostic aspects of Minstrel literature, which is a field of Turkish folk literature, was taken into consideration, and the artistic features of this field identified in the process were mentioned. Âşık Şenlik's art, who lived in the late 19th century and early 20th century, had his own school and played the role of a bridge between Anatolia and Azerbaijan, his religious-didactic themed poems, and the place of these poems in the Anatolian erudite environment were analyzed.

Anahtar Kelimeler

Turkish folk literature, minstrel, wisdom, Âshik Şenlik, art

Kaynakça

• Alptekin, Ali Berat ve Coşkun, Nizameddin (2006). Çıldırlı Âşık Şenlik Divanı (Hayatı, Şiirleri, Atışmaları ve Hikâyeleri). Ankara: Çıldır Belediyesi.
• Artun, Erman (2005). Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Asker, Naile (2014). “Aşığın Cıxış Etdiyi Sehneler”. Ümumtürk Kontekstinde Garabağ Xalg Oyunları ve Meydan Tamaşaları Mövzusunda Beynelxalg Elmi Konfrasın Materialları, Terter, 13-14 Noyabr. Bakı: Zerdabi LTD MMC, 341-351.
• Asker, Naile (2019). “Âşık Şenlik’in Şiir Dünyası”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 3(1): 94-103.
• Aslan, Ensar (2007). Çıldırlı Âşık Şenlik. Hayatı, Şiirleri, Karşılaşmaları, Hikâyeleri. Ankara: Maya Akademi.
• Aşıg Elesger (2004). Eserleri. Bakü: Şerg-Gerb.
• Durbilmez, Bayram (2017). “Âşık Edebiyatının Oluşumu ve Gelişiminde Alevi-Bektaşi Zümrelerin Yeri ve Önemi”. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 7(13): 57-86.
• Ergun, Sadettin Nüzhet (1930). Bektaşî Şairleri. İstanbul: Devlet Matbaası.
• Günay, Umay (2018). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Heziyeva, Şergiyye (2010). “Kars Âşıklık Geleneği ve Badeli Âşık”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 44: 211-225.
• İsmayılov, Hüseyn (2002a). “Dede Elesger Poeziyasının Sufi Mahiyyetine Dair”. Azerbaycan Şifahi Xalg Edebiyyatına Dair Tedgigler. XI Kitab. Bakü: AMEA, 24-49.
• İsmayılov, Hüseyn (2002b). Aşıg Yaradıcılığı: Menşeyi ve İnkişaf Merheleleri. Bakı: Elm.
• Kabaklı, Ahmet (2006). Âşık Edebiyatı. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı.
• Karadayı, O. Nuri (2017). “Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Tasavvufî Neş’enin Âşık Tavrına Yansıması”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1: 43-64.
• Koca, Turgut (1990). Bektaşi Nefesleri ve Şairleri. İstanbul: İstanbul Maarif Kitaphanesi.
• Köprülü, Mehmet Fuad (2018). Edebiyat Araştırmaları I. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Mehmed Süreyya (1995). Tarikat-ı Aliyye-i Bektaşiyye. Haz. A. Gürtaş. Ankara: TDV Yayınları.
• Nebiyev, Azad (2004). Azerbaycan Aşıg Mektebleri. Bakı: Nurlan.
• Sakaoğlu, Saim (1989). “Türk Saz Şiiri”. Türk Şiiri Özel Sayısı III (Halk Şiiri), 445-450: 105-250.
• Tatçı, Mustafa (1991). Yunus Emre Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, Özlem (2018). Çıldırlı Âşık Şenlik’in Şiirlerinin Dili (Giriş-Gramer-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Yolcu, Mehmet Ali (2019). “Âşık Edebiyatı”. Türk Halk Edebiyatı. Ed. M. Aça. Ankara: Nobel, 323-384.