17. Yüzyılda Yazılmış Mensur Bir Hikâye Külliyatı: Hezârfen Hüseyin Efendi’nin Câmi’ü’l-Hikâyâtü’l-Hikemiyye ve Letâ’ifü’r-Rivâyâtü’l-‘İşrâkiyye’si

Yıl 2024, Sayı: 23, 1 - 17, 10.12.2024

Halis Aydın

https://doi.org/10.46250/kulturder.1531102

Öz

17. yüzyıl Osmanlı tarihinde siyasî, sosyal, ekonomik, kültürel ve askerî alanlarda bir çözülme dönemi olarak adlandırılmaktadır. Devlette durumun böyle olması dönemin kültür ve edebiyatını da etkilemiştir. Nâbî, Nef’î ve Sâbit gibi şairler nazım alanında dönemlerine damga vurmuş, farklı tarzların temsilcisi olmuşlardır. Nazım alanında olduğu gibi nesir alanında da önemli değişiklikler söz konusu olmuştur. Nesir geleneğinde önceki yıllarda görülen yükseliş bu dönemde de sürmüş, eser sayısı ve çeşitlilik artmıştır. Bu dönemde dikkat çeken bir diğer husus ise Nâ’imâ, Kâtip Çelebi, Veysî, Nergisî, Hezârfen Hüseyin Efendi gibi nâsirlerin yetişmesidir. Hezârfen Hüseyin Efendi, 17. yüzyılın önemli şahsiyetlerinden olup hem ansiklopedist hem tarihçi kişiliğe sahip bir devlet adamı olarak göze çarpmaktadır. Kendi döneminde oldukça velûd bir yazar olduğu görülen Hüseyin Efendi, tarihten coğrafyaya, tıptan tasavvufa kadar geniş konular hakkında eserler vermiştir. Bu çalışmada Hezârfen Hüseyin Efendi’nin kaleme almış olduğu ve mensur hikâye özelliği gösteren Câmi’ü’l-hikâyâti’l-hikemiyye ve Letâ’ifü’r-rivâyâti’l-‘işrâkiyye adlı eser tanıtılacaktır. Çalışmada söz konusu eserin şekil, içerik, nüsha tavsifi, hikâyelerin muhtevaları, dil ve anlatım yönünden irdelenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hezârfen Hüseyin Efendi, 17. yüzyıl, mensur hikâye, nesir, tercüme

A Prose Story Collection Written in the 17th Century: Hezârfen Hüseyin Efendi’s Câmi’ü’l-Hikâyâti’l-Hikemiyye ve Letâ’ifü’r-Rivâyâti’l-‘İşrâkiyye

Öz

17th century is called a period of dissolution in the political social, economic, cultural, and military fields in Ottoman history. This situation in the state also affected the culture and literature of the period, and poets such as Nabî, Nef’î and Sâbit left their mark on their period in the field of verse and became representatives of different styles. There have been important changes in the field of verse. The prose tradition continued its rise in this period as in previous years, and the number and diversity of works increased. Another thing that draws attention in this period is the emergence of writers such as Nâ’imâ, Kâtip Çelebi, Veysî, Nergisî, Hezârfen Hüseyin Efendi. Hezârfen Hüseyin Efendi in one of the important figures of the 17th century and stands out as a statesman who is both an encyclopaedist and a historian. Hüseyin Efendi, who was seen to be a very profilic writer in her time wrote wroks on a wide range of subjects, from history to geography, from medicine to mysticism. In this study, the work titled Câmi’ü’l-hikâyâti’l-hikemiyye ve Letâ’ifü’r-rivâyâti’l-‘işrâkiyye, written by Hezârfen Hüseyin Efendi and showing the characteristics of a prose story, will be introduced. The aim of the study is to examine the work in question in terms of form, content, copy description, content of the stories, language and expression.

Anahtar Kelimeler

Hezârfen Hüseyin Efendi, 17th century, prose story, prose, translation

Kaynakça

• Aydın, Halis (2022). Celâl-zâde Sâlih Çelebi’nin Kıssa-i Fîrûz Şâh Tercümesi (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Babinger, Franz (2003). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. Çev. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Baran, Erdal (2021). “Peyami Safa’nın Romanlarında Bir Anlatım Biçimi Olarak Betimlemenin Rolü”. Hars Akademi, 4(2): 32-50.
• Bayrak, Orhan (2002). Osmanlı Tarih Yazarları. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Bayram, Sadi (1981). “Musavvir Hüseyin Tarafından Minyatürleri Yapılan ve Halen Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde Muhafaza Edilen Silsile-nâme”. Vakıflar Dergisi, 13: 253-338.
• Bülbül, Tuncay (2011a). Mensur Bir Hikâye: Târîh-i Mısr-ı Cedîd (İnceleme-Metin). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Bülbül, Tuncay (2011b). İsmail b. Ali, Câmi’ü’l-Hikâyât (İnceleme-Metin). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Demirel, Şener (2009). “XVII. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Anlam Boyutunda Meydana Gelen Üslup Hareketleri: Klasik Üslup-Sebk-i Hindî-Hikemî Tarz-Mahallileşme”. Turkish Studies, 4(2): 246-273.
• Erkal, Abdülkadir (2009). 17. Yüzyıl Divan Şiiri Poetikası. Sivas: Birleşik Kitap Dağıtım.
• Hezârfen Hüseyin Efendi. Câmi’ü’l-Hikâyâti’l-Hikemiyye ve Letâ’ifü’r-Rivâyâti’l-‘İşrâkiyye. Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eserler Kütüphanesi Nüshası (K. 919).
• İlgürel, Sevim (1998). Hezârfen Hüseyin Efendi (Telhîsü’l-beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kaya, Fatih (2020). Lisânü’l-etibbâ (Tabiplerin Dili). İstanbul: Hiperlink Yayınları.
• Lewis, Bernard (1962). “The Use by Muslims Historians of Non-Muslims Sources”. Historian of the Middle East. Eds. Lewis, Bernard & P. M. Holt. London: Oxford University Press, 186-187.
• Lokmacı, Süleyman (2019). Telhîsü’l-beyân fî Tahlisü’l-büldan. Ankara: Fenomen Yayıncılık.
• Mengi, Mine (2000). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Nas, Ahmet (2019). Hezârfen Hüseyin Efendi’nin Tenkîhü’t Tevârih-i Mülûk İsimli Eserinin Tahlili ve Metin Tenkidi. Yüksek Lisans Tezi. Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk, Nuran (2015). Osmanlı Tarihçileri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Saraç, Yekta (2016). Osmanlı Müellifleri. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Şaş, Ali Kemal (2023). Hezârfen Hüseyin Efendi Kitâb-ı Lügât-ı Hindi (Tercüme-i Lügât-ı Hindî). Çanakkale: Paradigma Yayınevi.
• Tekdemir, Hatice Kübra (2022). Hezârfen Hüseyin Efendi Enîsü’l-ârifîn ile Câmi’ü’l-hikâyât Adlı Eserleri Ekseninde Hikâyeciliği. Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tokat, Feyza (2012). Hezârfen Hüseyin Efendi’nin Tuhfetü’l-Erîbi’n-Nâfia li’r-Rûhânî ve’t-Tabîb. Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tombak, Süleyman Anıl (2017). Firdevsî Rûmî’nin Süleymân-nâme’sinin 67. Cildi (İnceleme-Tenkitli Metin). Yüksek Lisans Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yurdaydın, Hüseyin (1992). Düşünce ve Bilim Tarihi (1300-1600), Türkiye Tarihi III. İstanbul: Cem Yayınevi.