ETYMOLOGICAL STUDY OF MONTH NAMES IN AMASYA HISTORY

Yıl 2024, , 45 - 71, 16.12.2024

Sibel Murad

https://doi.org/10.70911/kulturk.1517267

Öz

Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn Yasar (d. 1939); In addition to being a historian, writer and poet, he also has characteristics and works that can be described as a linguist. Hüseyin Hüsâmeddîn attracted the attention of Mustafa Kemal Atatürk with his studies on the Turkish language as a member of the History of Ottoman Committee. He is a Turkish intellectual who is believed to contribute to this field with his works to prove how old the Turkish language and the Turkish presence in Anatolia are, and who Ataturk would like to see in language meetings and trusts in his competence in language and history. Hüseyin Hüsâmeddîn stated that he had accumulated knowledge in the field of language and wrote about the status and meanings of the letters in the Turkish language and the "organization and affiliation" of the words. He also wrote Pasha Armağanı, Dîvân-ı Lügâti't-Türk to show that the origin of the word "pasha" is Turkish. He put forward his first directory with his works Dîvân Key, Kitabü't-Tasrif (Considerations About Verbs from the Basic Collection) and Türk Çavları (Turkish Adjectives), Turkish Calendar, Et- Tuhfetü'z-Zekiyye Fi-Lugati't-Türkiyye Translation. Hüseyin Hüsâmeddîn, who made an etymological examination of many words in the History of Amasya, is mostly about the names of places, people, clans and tribes. While Hüseyin Hüsâmeddîn reflected his national feeling in these analyzes as well as his historical knowledge, he tried to base them on evidence and scientific proof. In Amasya History, he gave information about the twelve-animal Turkish calendar used by the Turks before Islam and talked about the names the Turks gave to the years, months and days. In our study, Hüseyin Hüsâmeddîn's etymological analysis regarding the month names in Amasya History will be presented. By researching Hüseyin Hüsâmeddîn's explanations about the origins of these words, this information will be traced in past and current sources and it will be investigated whether they are words known and used today.

Anahtar Kelimeler

The History Of Amasya, Hüseyin Hüsameddîn Yasar, etymology, month names.

AMASYA TARİHİ’NDE AY ADLARININ KÖKEN BİLİMSEL İNCELEMESİ

Öz

Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn Yasar (ö. 1939); tarihçiliği, edipliği ve şairliği yanında bir dilci olarak da nitelendirilecek özelliklere ve çalışmalara sahiptir. Hüseyin Hüsâmeddîn, Tarih-i Osmanî Encümeni üyesi olarak Türk diliyle ilgili yaptığı çalışmalarla Mustafa Kemal Atatürk’ün dikkatini çekmiştir. Türk dilinin ve Anadolu’daki Türk varlığının ne kadar eskiye dayandığını ispat etmeye yönelik çalışmalarıyla bu alana katkı sağlayacağına inanılan Hüseyin Hüsâmeddîn, Atatürk’ün kendisini dil kurultaylarında görmek isteyeceği kadar dil ve tarih konularında yetkinliğine güvendiği bir Türk aydınıdır. Hüseyin Hüsâmeddîn, dil konusundaki birikimini yapmış olduğu Türk dilindeki harflerin durum ve manalarını, kelimelerin “teşkilat ve iştikaklarına” dair yazmış olduğunu belirttiği Temel, “paşa” kelimesinin kökeninin Türkçe olduğunu göstermek maksadıyla yazdığı Paşa Armağanı, Dîvân-ı Lügâti’t-Türk’ün ilk dizini olan Dîvân Anahtarı, Kitabü’t-Tasrif (Temel Külliyatından Fiiller Hakkında Mülahazât-ı Sarfiyye) ve Türk Çavları (Türk Sıfatları), Türk Takvimi, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi-Lugati’t-Türkiyye Çevirisi çalışmalarıyla ortaya koymuştur. Amasya Tarihi’nde de birçok sözcüğün köken bilimsel incelemesini yapan Hüseyin Hüsâmeddîn’in, bu incelemeleri çoğunlukla yer, kişi, boy, kavim adları hakkındadır. Hüseyin Hüsâmeddîn, tarihî bilgi birikiminin yanında bu tahlillere millî hissiyatını yansıtırken bunları bir delile dayandırmaya, bilimsel bir ispata çalışmıştır. Amasya Tarihi’nde İslamiyet’ten önce Türklerin kullandıkları on iki hayvanlı Türk takvimi hakkında bilgi vermiş ve Türklerin yıllara, aylara, günlere verdikleri adlardan bahsetmiştir. Çalışmamızda Hüseyin Hüsâmeddîn’in Amasya Tarihi’nde ay adlarıyla ilgili etimolojik tahlilleri sunulacaktır. Hüseyin Hüsâmeddîn’in bu sözcüklerin kökenlerine dair yaptığı açıklamalar araştırılarak bu bilgilerin geçmiş ve güncel kaynaklarda izleri sürülecek ve günümüzde bilinen-kullanılan sözcükler olup olmadıkları araştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Amasya Tarihi, Hüseyin Hüsâmeddîn Yasar, etimoloji, ay adları.

Kaynakça

• Akgür, A. Necati (2010). “Takvim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. S. 39. s. 487-490.
• Aksu, Belgin Tezcan (2018). “Sekizinci Yüzyıldan Günümüze Takvimlerimiz”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi [TÜRKLAD]. C. 2. S. 1. s. 382-413.
• Akteker, Osman (2023). “Eski Türkçedeki {+(X)T} Çokluk Ekinin Kökenine Dair”. Littera Turca, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature. C. 9. S. 1. s. 31-44.
• Arat, Reşit Rahmeti (1987). “Türkler’de Zaman ve Vakit Tesbiti”. Makaleler. (ed. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını. S. 1. s. 165-179.
• Arat, Reşit Rahmeti (1987). “Türklerde Tarih Zaptı”. Makaleler. (ed. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını. S. 1. s. 156-164.
• Argunşah, Mustafa ve Galip Güner (2008). “Divanü Lügati’t-Türk’te Geçen Badram-Bayram Kelimesinin Etimolojisi Üzerine”. Uluslararası Doğumunun 1000. Yıl Dönümünde Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk Bilgi Şöleni. Pekin/ÇİN.
• Aydın, Erhan (2002). Türk Dilinde Zaman Adları. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Baykara, Tuncer (2007). “Türklerde Takvim=Zaman Ölçümü”. Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu. (ed. Sebahattin Şimşir-Bedri Aydoğan). Almatı: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. s. 7-10.
• Bazin, Louis (1991). Les Systems Chronologiques Dans le Monde Turc Ancien. Akadémiai Kiadó. Budapest.
• Besli, Ertan (2010). Eski ve Orta Türkçe Hayvan İsimlerinin Etimolojisi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Britannica. https://www.britannica.com/topic/Tammuz-Mesopotamian-god. (Erişim Tarihi: 03.04.2024).
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çağatay, Neşet (1978). “Eski Çağ’dan Bu Yana Zaman Ölçümü ve Takvim”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S. 22. s. 105-138.
• Çiftçi, Halil (2019). Yahudilik’te Zaman ve Takvim. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Derleme Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 06.04.2024).
• Erbay, Fatih ve Hidayet Duyar (2021). “Şemseddin Sâmi’nin Kâmûs-ı Türkî’sindeki Çağatayca Kelimeler”. SEFAD 46. s. 69-84.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyat Akkoyunlu (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugati’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Etimoloji Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 06.04.2024).
• Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 08.06.2024).
• Karabacak, Esra (2003). “Tarihî Türk Lehçelerinde Zaman İsimleri Üzerine Bir Araştırma”. Türklük Bilgisi Araştırmaları (Journal of Turkish Studies). C. 2. S. 27. s. 309-356.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 06.04.2024).
• Kılıç, Ensar (2020). “Türk Lehçelerindeki /b-/>/m-/ Değişmesinin Fonetik Açıdan İncelenmesi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. C. 20. S. 1. s. 59-96.
• Kuyma, Erol (2015). “Cehennem ve Tamu Kelimeleri Üzerine Art Zamanlı Bir Değerlendirme”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. C. 4. S. 3. s. 875-888.
• Küçük, Salim (2018). “Takvim ve Gelenek Çerçevesinde Anadolu Ağızlarında Ay Adlarına Ait Söz Varlığı”. XIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı. (ed. Âbide Doğan ve Rasim Özyürek vd.). Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları. s. 309-320.
• Lessing, Ferdinand (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük. (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/mart (Erişim Tarihi: 05.04.2024).
• Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/bay- (Erişim Tarihi: 07.04.2024).
• Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/bay%C4%B1l- (Erişim Tarihi: 07.04.2024).
• Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/may%C4%B1%C5%9F- (Erişim Tarihi: 07.04.2024).
• Nişanyan Sözlük. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/haziran (Erişim Tarihi: 08.04.2024).
• Online Etymology Dictionary. https://www.etymonline.com/word/march#etymonline_v_9595 (Erişim Tarihi: 06.04.2024).
• Online Etymology Dictionary. https://www.etymonline.com/search?q=maia (Erişim Tarihi: 07.04.2024).
• Ögel, Bahaeddin (1985). Türk Kültür Tarihine Giriş II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Selvi, Ceren (2020). “Derleme Sözlüğü’nde Geçen Zaman Adları”. Dil Araştırmaları. C. 14. S. 26. s. 193-213.
• Tarama Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 19.03.2024).
• Tavkul, Ufuk (2007). “Kültürel Etkileşim Açısından On İki Hayvanlı Türk Takviminin Yayılışı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. C. 4. S. 1. s. 25-45.
• Temelkuran, Tevfik (2002). Türklerin Kullandıkları Takvim Çeşitleri. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. S. 55. s. 436-440.
• Tietze, Andreas (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Birinci Cilt A-B. (ed. Semih Tezcan). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Tietze, Andreas (2018). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Beşinci Cilt M-N. (ed. Nurettin Demir ve Emine Yılmaz). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Tietze, Andreas (2018). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Altıncı Cilt O-R. (ed. Nurettin Demir ve Emine Yılmaz). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Tietze, Andreas (2019). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Sekizinci Cilt T-V. (ed. Nurettin Demir ve Emine Yılmaz). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Topakkaya, Arslan (2021). “Eski Türklerde Zaman”. Temaşa Felsefe Dergisi. S. 15. s. 17-22.
• Tumenbayar, Byambasuren (2021). Türkçeyle Moğolca Arasındaki Benzer Kelimeler ve Ekler. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Turan, Osman (1941). On iki Hayvanlı Türk Takvimi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Türk, Vahit (2006). “Türkçede Ö-, Ög, Ögür, Ögren-, Ögret- Kelimeleri”. Türkiyat Araştırmaları. S. 4. s. 5-15.
• Ülgen, Refet (1946). “Ay ve Gün Terimleri Hakkında Bir İnceleme”. Türk Dili Belleten. C. 3. S. 8-9. s. 30-76.
• Ünal, Orçun (2016). Klasik Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler ve Türkçe-Moğolca Ses Denklikleri. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• World History Encyclopedia. Mars - Dünya Tarihi Ansiklopedisi (worldhistory.org) (Erişim Tarihi: 04.04.2024).
• Yasar, Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn (2022). Amasya Tarihi II. (nşr. Mehmet Arslan). (ed. Songül Keçeci Kurt, Recep Orhan Özel, Metin Hakverdioğlu). Amasya: Uğur Ofset.
• Yıldız, Hüseyin (2018). “Eski Uygurca Arvış Kelimesinin Etimolojisi Üzerine”. Türkiyat Mecmuası. C. 28. S. 2. s. 277-309.
• Yücel, Ayşe (1999). “Nevruz’dan Bir Kesit: Fal”. Türk Dünyasında Nevruz 3. Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri. (ed. Elmas Kılıç). Elâzığ: AKM Yayınları. s. 405-408.