BABARAHÎM MEŞREB’İN PÎRİ HİDÂYETULLAH ÂFÂK HOCA

Yıl 2021, Sayı: 4, 109 - 129, 27.12.2021

Orsolya Saraç

Öz

Doğu Türkistan topraklarında egemenlik süren Saîdiye Hanlığı’nın (1465-1759) son 77 yıllık evresinde idarî gücünü kaybetmesinin bir sonucu olarak Hocalar Devri denilen dönem başlamıştır. Böylece Saîdiye Hanlığı’nın topraklarında, Cungar Ordusu’nun Yarkend şehrini ele geçirmesi ile 1755’teki birinci Çin istilâsına kadar sürecek olan dönemde idare hocaların eline geçmiştir.
Doğu Türkistan’da en etkin tarikat olan Nakşibendiyye-Kâsâniyye kolunu oluşturan Hoca Ahmed Kâsânî (Mahdûm-ı Âzam, 1461-1542), doğrudan siyasî hâkimiyet düstûru ile sûfî şeyhlerini bir araya getirmeyi hedefleyerek hükümdarlar ve sûfîler arasında siyasî ilişkiler teorisi geliştirmiştir.
Mahdûm-ı Âzam’ın 1542 yılında vefat etmesinin ardından iki oğlu olan Hoca Kelân Muhammed Emîn (ö. 1596) ve İshak Hoca (ö. 1572-73) arasında yaşanan ihtilâf neticesinde Nakşibendî-Kâsânî tarikatı ikiye bölünmüştür: Hoca Kelân’ın sâliklerine “Işkiyye” veya “Aktağlık”, İshak Hoca sâliklerine ise “İshakiye” veya “Karatağlık” adı verilmiştir. Aktağlık Hocaları’nın merkezi Kaşgar iken, Karatağlık Hocaları’nın merkezi Yarkend olup yetkilerini genişletmek sûretiyle kukla yerel hükümdarlarla birlikte bir dizi şehir devletini yönetmişlerdir.
Aktağlık Hocaları’ndan daha sonraki yıllarda ‘Velî Hükümdar’ unvanını kazanan Âfâk Hoca, manevî rütbesiyle yetinmeyip Cungar Hükümdarı Galdan’ın yardımlarıyla Kaşgar’ı ve Yarkend’i zapt ederek bütün Altışehir tahtına han olarak tayin edilmiştir.
Bu makalede Hocalar Devri’ne dair genel bilgiler verildikten sonra Âfâk Hoca’nın tezkiresindeki hayat hikayesinin yanı sıra onun antinomiyanist eğilimler sergileyen müridi ve aynı zamanda Çağatay edebiyatının önemli bir temsilcisi olarak bilinen Babarahîm Meşreb’in Menâkıbnâmesi’ndeki Âfâk Hoca tanıtılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Âfâk Hoca, Babarahîm Meşreb, Çağatay edebiyatı

THE PÎR OF BABARAHÎM MASHRAB: HİDÂYETULLAH ÂFÂK KHOJA

Öz

As a result of the loss of its political power in the last 77 years of the Saîdiyya Khanate (1465-1759), which ruled in the lands of East Turkestan, the period called ‘The Era of Khojas’ began. Thus, in the territory of the Saîdiyya Khanate, the governance passed into the hands of the khojas in the period that would last until the first Chinese occupation in 1755, after the Zunghars captured the city of Yarkand.
Khoja Ahmad Kâsânî (Mahdûm-i Âzam, 1461-1542), who formed the Naqshbandiyya-Kâsâniyya branch, which was the most influential order in eastern Turkestan, aimed to bring together the Sufi sheikhs with the motto of direct political domination and he developed a theory of political relations between rulers and Sufis.
After the death of Mahdûm-i Âzam in 1542, the Naqshbandiyya-Kâsâniyya split into two branch as a result of the conflict between his two sons, Khoja Kalân Muhammad Amin (d. 1596) and Ishâq Hodja (d. 1572-73): The followers of Khoja Kalân were called “Ishqiyya” or “Aktaglik,” and the followers of Ishaq Khoja were called “Ishaqiyya” or “Karataglik.” The center of the Aktaglik Khojas was Kashgar, while the center of Karataglik Khojas was Yarkand, and they ruled a number of city-states with puppet-khan local rulers by expanding their powers.
Âfâk Khoja, who became the “Saint King” of Aktaglik Khojas, was not contented with his spiritual rank and was appointed as khan to the whole “Six Cities” (Altishahr) throne after he captured Kashgar and Yarkand with the help of Zunghar Ruler Galdan.
In this article, after giving general information about the ‘The Era of Khojas,’ besides the life story of Âfâk Khoja in his tazkira, Âfâk Khoja has been tried to be introduced by Babarahîm Mashrab Menâkıbnâme, who is Âfâk Khoja’s disciple who exhibits antinomianist tendencies and is also known as an important representative of Chagatay literature.

Anahtar Kelimeler

Âfâk Khoja, Babarahîm Mashrab, Chagatay literature.

Kaynakça

• Altuntaş, Halil-Muzaffer Şahin (2011). Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Ateş, Süleyman (2002). “Kutub”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 26. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 498-499.
• Algar, Hamid (1996). “Hâcegân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 431.
• Algar, Hamid (2013). Nakşibendîlik. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Babajanov, Bakhtiyar (1999). “Biographies of Makhdum-i A’zam Khwadjagi al-Kasani ad-Dahbidi, Shaykh of the Sixteen-Century Naqshbandiya”. Manuscripta Orientalia. S. 5/2. s. 3-8.
• Barthold, Vasiliy Vladimiroviç (1988). “Türkistan”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 12/2. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 140-142.
• Bellew, Henry W. (1875). “History of Kasghar”. Report of a Mission to Yarkund in 1873. Editör: T. Forsyth. Calcutta: Foreign Departmen Press.
• Bice, Hayati (2016). Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• Buğra, Mehmed Emin (1987). Şarkî Türkistan Tarihi. Ankara: Ofset Repromat.
• Çağbayır, Yaşar (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. C. 1-5. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çelik, Muhammed Bilal (2013). Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Coşkun, Ali (2004). Mehdîlik Fenomeni. İstanbul: İz Yayınları.
• Dīvāne Meşreb (yz). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi. Doğu Koleksiyonu. Nu. Török O. 384.
• Djalilov, Amanbeck H. (2002). “Yarkend Hanlığı (1465-1759)”. Türkler. Editör: Hasan Celâl Güzel vd.. C. 8. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 662-669.
• Ekrem, Erkin (1996). “Doğu Türkistan’da Sufî Hocalar”. Erdem – İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. S. 23. s. 621-656.
• Ercilasun, Konuralp (2013). Tarihin Derinliklerinden 19. Yüzyıla Kâşgar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Fletcher, Joseph F. (1968). “China and Central Asia 1368-188”. The Chinese World Order. Traditional China’s Foreign Relations. Editör: Fairbank, John King. Cambridge: Harvard University Press. s. 206-224.
• Foltz, Richard (1996). “The Central Asian Naqshbandī Connections of the Mughal Emperors”. Journal of Islamic Studies. S. 7: 2. s. 229-239.
• Guang-da, Zhang (1996). “The City – States of the Tarim Basin”. History of civilizations of Central Asia - The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750. Editör: Litvinsky, B.A. C. 3. Paris: UNESCO Pub. s. 282-297.
• Gülerer, Salih (2013). “Türk Kültüründe Menâkıbnâmeler ve Menâkıbnâme Yazıcılığı”. Tarih Okulu Dergisi. S. 6/XVI (Aralık 2013). s. 233-262.
• Hayit, Baymirza (2004). Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ḥażret-i Şāh-meşreb (yz). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi. Doğu Koleksiyonu. Nu. Török O. 244.
• Kafesoğlu, İbrahim (2003). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Köprülü, Mehmed Fuad (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Akçag Yayınları.
• Kumru, Coşkun (2016). Muhammed Sadık Kaşgari’nin Tezkire-i Hacegan Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurban, İklil (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Mehmed Âtıf (1998). Kaşgar Tarihi Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garibesi. Hazırlayan: Vehbi Günay vd. Kırıkkale: Eysi Kitap ve Yayın.
• Mirza Haydar Duğlat (2006). Tarih-i Reşidî. Çeviren: Osman Karatay. İstanbul: Selenge.
• Mcchesney, Robert D. (2014). Waqf in Central Asia: Four Hundred Years in the History of A Muslim Shrine, 1480-1889. New Jersey: Princeton University Press.
• Nevşahi, Arif (2013). “Ya‘kūb-i Çerhî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 43. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 281-282.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1999). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Papas, Alexandre (2008). “Beyond the Khanate and the Caliphate: the Ishanate of Âfâq Khwâja in Seventeenth Century Eastern Turkestan”. Études Orientales. S. 25. s. 53-67.
• Papas, Alexandre (2017). “Khojas of Kashgar”. Oxford Research Encyclopedia of Asian History. New York: Oxford University Press.
• https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190277727.013.12. (E.T.: 25.01.2021).
• Parlatır, İsmail–György Hazai (2007). Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’ndeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Péri, Benedek (2016). “It is the Weed of Lovers. The Use of Cannabis Among Turkic Peoples up to the 15th Century”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. S. 69/2. s. 139-155.
• Saray, Mehmet (1995). Atatürk ve Türk Dünyası. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Saray, Mehmet (2017). Doğu Türkistan Türkleri Tarihi. İstanbul: Aygan Yayıncılık.
• Schwarz, Florian (1999). “Bukhara and Its Hinterland: The Oasis of Bukhara in the Sixteenth Century in the Light of the Juybari Codex”. Bukhara: The Myth and the Architecture. Editör: Attilio Petruccioli. Cambridge: Aga Khan Program for Islamic Architecture. s. 79-92.
• Schwarz, Henry Gerard (1976). “The Khwajas of Eastern Turkestan”. Central Asiatic Journal. S. 20. s. 266-295.
• Shaw, Robert Barkley (1897). The History of the Khojas of Eastern Turkistan summarised from the Tazkira-i Khwajagan of Muhammad Sadiq Kashghari. Editör: N. Elias. LXVI/1. Calcutta: Supplement to the Journal of the Asiatic Society of Bengal.
• Tarlan, Ali Nihat (2004). Şeyhî Divanı’nı Tetkik. Ankara: Akça Yayınları.
• Tazkira-yi Sayyid Afaq Khojam (yz). Lund Üniversitesi Kütüphanesi. Jarring Koleksiyonu. Nu. Prov. 369.
• Thum, Rian (2014). The Sacred Routes of Uyghur History. Cambridge: Harvard University Press.
• Togan, A. Zeki Velidî (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. C. 1. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Tosun, Necdet (2016). Derviş Keşkülü. Tasavvuf ve Dergâh Kültürü. İstanbul: Erkam Yayınları.
• Tosun, Necdet (2001). “Kâsânî, Ahmed”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 531-532.
• Tosun, Necdet (2012). “Orta Asya’da Tasavvuf”. Orta Asya'da İslam: Temsilden Fobiye. Editör: Muhammet Savaş Kafkasyalı. C. 1. Ankara: Ahmed Yesevi Üniversitesi. s. 491-544.
• Waite, Edmund (2006). “From Holy Man to National Villain: Popular Historical Narratives About Apaq Khoja amongst Uyghurs in Contemporary Xinjiang”. Inner Asia. S. 8/1. s. 5-28.
• Weismann, Itzchak (2015). Nakşibendilik. Çeviren: İrfan Kelkitli. İstanbul: Litera.
• Yikemu, Aili (2015). Hamdullah Muhammed Tarım’ın “Türkistan Tarihi-Türkistan 1931-1937 İnkılâp Tarihi” Adlı Eserinin Tenkitli Transkripsiyonu. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniverisitesi.
• Zarcone, Th. (2003). “The Sufi Orders in Northern Central Asia”. History of civilizations of Central Asia. Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. Editör: Adle, Chahryar-Habib, Irfan. C. 5. Paris: UNESCO Pub. s. 771-780.
• Zhengyin, Liu (2003). “The Eastern Region of Central Asia”. History of civilizations of Central Asia. Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. Editör: Adle, Chahryar-Habib, Irfan. C. 5. Paris: UNESCO Pub. s. 527-541.