SELMÂN-I SÂVECÎ’NİN CEMŞÎD Ü HURŞÎD MESNEVİSİNDE MÜZİK TERİMLERİ

Yıl 2024, Sayı: 10, 73 - 96, 16.12.2024

Milad Salmani , Seyid Muhammed Taki Hüseyni

https://doi.org/10.70911/kulturk.1578977

Öz

İslamî edebiyatının müşterek mirası olan mesneviler, ele aldıkları konu itibarıyla şairin hayal dünyası ile beraber birçok tarihi hadise ve kültürel değeri de yansıtır. Bu yönüyle edebiyat, geçmişten bugüne aktarılan kolektif bilgi ve kültürel değerlerin önemli bir taşıyıcısı olarak ön plana çıkar. Manzum eserler ve özellikle aşk mesnevileri, içerdikleri bilgilerle dönemin kültürel hayatına dair ipuçları sunarak çeşitli bilimsel ve sanatsal alanlar için değerli bir kaynak oluşturur. Bu alanlardan biri de müziktir. Edebiyat ile müzik arasındaki ilişki, edebî eserlerdeki temalar ve bu temaların müzikal formlarla birleşmesi sonucunda ortaya çıkan kültürel zenginlik üzerinden de izlenebilir. Tarih boyunca edebiyat ve müzik, insanın estetik arayışlarının önemli iki alanı olarak iç içe geçmiştir. İslam medeniyetinde bu iki disiplin arasındaki bağ, özellikle divan edebiyatı ve klasik müzik örneklerinde bariz bir şekilde gözlemlenebilir. Birçok şairin bestekâr olması gibi birçok musikişinas da şairdir. İran edebiyatının 14. yüzyıldaki en önemli simalarından biri Selmân-ı Sâvecî’dir. Selmân, dönemin hükümdarının talebi ve talimatı üzerine kaleme adlığı Cemşîd u Hurşîd adlı Farsça mesnevisi ile İran edebiyatında önemli bir konuma gelmiştir. Ayrıca gerek gazelleri gerekse adı geçen mesnevisi ile Türk şairleri etkilemeyi başarmıştır. Konu itibarıyla beşerî aşkı işleyen bu mesnevide birçok müzik teriminin kullanılmış olması dikkat çekmektedir. Esasında kaynaklardan Sâvecî’nin Hoca Abdülkâdir Merâgî ile aynı meclislerde bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu makalede Selmân-ı Sâvecî’nin hayatı ve eserlerinden kısaca bahsedildikten sonra, Cemşîd u Hurşîd mesnevisinde kullandığı müzik terimleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Müzik, Edebiyat, Selmân-ı Sâvecî, Cemşîd u Hûrşîd

MUSICAL TERMINOLOGY IN SALMĀN SĀWAJĪ’S JAMSHĪD U KHURSHĪD MATHNAWI

Öz

Mathnawis, the common heritage of Islamic literature, reflect the poet's imagination as well as many historical events and cultural values. In this respect, literature stands out as an important carrier of collective knowledge and cultural values transmitted from the past to the present. Poems and especially love mathnawis, provide valuable resources for various scientific and artistic fields by providing clues about the cultural life of the period with the information they contain. One of these fields is music. The relationship between literature and music can be traced through the themes in literary works and the cultural richness that emerges as a result of the combination of these themes with musical forms. Throughout history, literature and music have been intertwined as two important areas of human aesthetic pursuits. In Islamic civilization, the connection between these two disciplines can be clearly observed especially in the examples of divan literature and classical music. Just as many poets were composers, many musicians were poets. One of the most important figures of Iranian literature in the 14th century was Salmān Sāwajī. Salmān became an important figure in Iranian literature with his Persian mathnawi named Jamshīd u Khurshid, which he wrote upon the request and instruction of the ruler of the period. He also influenced Turkish poets with both his ghazals and the aforementioned mathnawi. It is noteworthy that many musical terms are used in this mathnawi, which deals with human love. In fact, it is understood from the sources that Sāwajī was present in the same assemblies with ʿAbd al-Qādir Marāgī. In this article, after briefly discussing the life and works of Salmān Sāwajī, the musical terms he used in his mathnawi Jamshīd u Khurshid are analyzed.

Anahtar Kelimeler

Music, Literature, Salmān Sāwajī, Jamshīd u Khurshīd.

Kaynakça

• Abdülmümin bin Safiyyüddin (1346). Behcetü’r-rûh. (tsh. H L Rabino De Borgomale). Tahran: İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran.
• Akalın, Mehmet (1975). Ahmedî Cemşîd u Hurşîd: İnceleme, Metin. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Âmülî, Şemsüddin Muhammed (1381). Nefâʾisü’l-fünûn. (tsh. Ebülhasan Şa’rânî). Tahran: İntişârât-ı İslâmiyye.
• Benâyî, Kemaleddin (1368). Risâle der Mûsıkî. (tsh. Taki Bineş). Tahran: Merkez-i Neşr-i Danişgahi.
• Bineş, Taki (1399). “Erganun”. Dâiretü’l-ma’ârif-i Büzürg-i İslâmî. https://cgie.org.ir/fa/article/229840/ارغنون. (Erişim tarihi: 10.10.2024).
• Bineş, Taki (1371). Se Risale-i Farsi der-Musiki (Musiki-i Danişname-i Alai, Musiki-i Resail-i İhvan-ı Safa, Kenzü’t-tuhaf). Tahran: Merkez-i Neşr-i Danişgahi.
• Bozkurt, Nebi (1994). “Def”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. s. 83-85.
• Buhârî, Mübârekşah (1392). Tercüme-i Mübârekşah-ı Buhârî ber Edvâr-ı Urmevî der İlm-i Mûsıkî. (tsh. Seyyid Abdullah Envar). Tahran: Ferhengistan-ı Hüner.
• Çerağ, Şehnaz (1396). “Sa’deddin Sâvecî, Hâce Muhammed”. Dânişnâme-i Cehân-ı İslâm. C. 23. Tahran: İntişârât-ı Dairetü’l-mearif-i İslami. s. 523-525.
• Dihlevî, Emîr Hüsrev (1876). İʿcâz-ı Hüsrevî. Lucknow.
• Evbehî, Alişah (1390). Mukaddimetü’l-usûl. (tsh. Seyid Muhammed Taki Hüseyni). Tahran: Ferhengistan-ı Hüner.
• Fahr-i Müdebbir, Muhammed (1346). Âdâbi’l-harbi ve’ş-şecâ’at. (tsh. Ahmed Süheyli-i Hansari). Tahran: İkbal.
• Fârâbî (1375). Musika’l-kebir. (haz. Azertaş Azernuş). Tahran: Pejuheşgah-ı Ulum-i İnsani ve Mutâla’ât-ı Ferhengi.
• Haddadi, Nusretullah (1376). Ferheng-name-i Musiki-i İran. Tahran: Tutiya.
• Hârezmî, Kemâlüddîn (1384). Cevâhirü’l-Esrâr ve Zevâhirü’l-Envâr. (tsh. Muhammed Cevâd Şerîat). Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, Tahran.
• Hârezmî, Muhammed (1989). Mefâtîhu’l-Ulûm. (tsh. İbrahim el-Ebyari). Beyrut: Darü’l-Kitabü’l-Arabi.
• Hüseyni, Seyid Muhammed Taki (2024). “Fatih Sultan Mehmet’in Musikiye Yaklaşımı ve Mahmûdî’nin Nazm-ı Edvar’ı”. Meshk Journal of Religious Music. C. 1. S. 1. s. 51-70.
• Hüseyni, Seyid Muhammed Taki (1388). Nağme-i Rûd. Tahran: İntişarat-ı Sure-i Mihr.
• İbn Abdürrabih (1983). el-Ikdü’l-Ferîd. C. 9. Beyrut: Darü’l-Mektebeti’l-İlmiyye.
• İbn Manzur (2005). Lisânü’l-ʿArab. C. 15. Beyrut: Daru Sadır.
• İbn Sina (1956). Cevâmiʿu ʿilmi’l-mûsîkā min Kitâbi’ş-Şifâ. (tsh. Zekeriya Yusuf). Kahire: Matbaatü’l-Emriyye.
• İrânşân b. Ebi’l-Hayr (1377). Kûşnâme. (tsh. Celal Metini). Tahran: İntişârât-ı İlmî.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec (1368). (Bergüzide-i) el-Egânî. (çev. Muhammed Hüseyin Meşayih Ferideni). C. 2. Tahran: İntişarat-i İlmî Ferhengî.
• Karaismailoğlu, Adnan (2009). “Selmân-ı Sâvecî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. s. 446-447.
• Kartal, Ahmet (2018). Doğu’nun Uzun Hikâyesi: Türk Edebiyatında Mesnevi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Kırşehirli, Yusuf b. Nizameddin (2014). Risâle-i Mûsıkî. (çev. Ubeydullah Sezikli). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Lâdıkî, Muhammed (yz.). Zeynü’l-elhân. Süliymaniye Yazma Eser Kütüphanesi: Nuruosmaniye. Nu: 3655.
• Merâgî, Abdülkadir (1366). Câmiü’l-elhân. (tsh. Taki Bineş). Tahran: Müessese-i Mutalaat ve Tahkikat-ı Ferhengi.
• Merâgî, Abdülkadir (1388). Câmiü’l-elhân. (tsh. Babek Khazrai). Tahran: Ferhengistan-ı Hüner.
• Merâgî, Abdülkadir (1977). Makâsidü’l-Elhan. (tsh. Taki Bineş). Tahran: Bungâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitab.
• Merâgî, Abdülkadir (1370). Şerh-i Edvâr (Bâ Metn-i Edvâr ve Zevâidü’l-Fevâid). (tsh. Taki Bineş). Tahran: Merkez-i Neşr-i Danişgahi.
• Mevsılî, Müslim (1964). ed-Dürrü’n-nakî fî ilmi’l-musikî. (tsh. Celal Hanefi). Bağdad: Dâru’l-cumhûriyye.
• Mūristus (yz.). Risâle fî san’ati’l-Cülcül. British Library: Ms. Nu: 9649.
• Nezahat Emini, Gülsüm (1996). Selman-ı Saveci ve Cemşid ü Hurşid Mesnevisi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Okur Meriç, Münevver (1997). Cem Sultan’ın Cemşîd u Hurşîd Mesnevisi: İnceleme, Metin. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Ördek, Şerife (2017). Cemşîd ü Hurşîd Mesnevileri ve Ahmedî ile Selmân-ı Sâvecî’nin Cemşîd ü Hurşîd Mesnevilerinin Mukayesesi. Doktora Tezi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özcan, Nuri (1994). “Def”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Râmpûrî, Gıyâsuddin Muhammed (1337). Gıyâsu’l-lugât. (tsh. Muhammed Debirsiyaki. Tahran: Kânûn-ı Ma’rifet.
• Rostami, Ario (1380). Kitâbü’l-Edvâr fi’l-Mûsîkî (Tercüme-i Fârsî be-İnzimâm-ı Metn-i Arabî-i An, Mütercim-i Nâşinâhte). Tahran: Miras-ı Mektub.
• Safa, Zebihullah (1369). Tarih-i Edebiyat der-İran. C. 3. Tahran: İntişarat-ı Firdevs.
• Sakaroğlu, Dilek (2015). Selman-ı Saveci’nin Cemşid ü Hurşid’i. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sâvecî, Selman (1969). Cemşîd u Hûrşîd. (tsh. J. P. Asmussen ve Fereydoon Vahman). Tahran: Bungâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitab.
• Semerkandî, Devletşah (1382). Tezkiretü’ş-şuarâ. (tsh. Edward Brown). Tahran: İntişarat-ı Esatir.
• Setayeşgar, Mehdi (1391). Vaje-Name-yi Musiki-i İran-Zemin. C. 3. Tahran: İntişarat-i İttilaat.
• Şîrâzî, Kutbuddin Mahmud (1387). Risâle-i Mûsikî der-Dürretü’t-tâc li-Gurretit-Debbâc. (tsh. Nâsıhpur Nasrullah). C. 2. Tahran: Ferhengistan-ı Hüner.
• Şirvani, Fethullah (1389). “el-Mecelle fî’l-mûsikî”. Mirâs-ı Bahârestân Cild-i Düvvüm. (tsh. Seyid Muhammed Taki Hüseyni ve Ali Kazani). Tahran: Merkez-i Pejuhiş-i Kitabhane-i Meclis-i Şura-yı İslami. s. 641-740.
• Vefai, Muhammed Afşin (1396). “Selmân-ı Sâvecî”. Dânişnâme-i Cehân-ı İslâm. C. 24. Tahran: İntişârât-ı Dairetü’l-mearif-i İslami. s. 310-313.
• Yasemi, Reşid (1307). Tetabbuʿ ve İntikâd ve Ahvâl ve Âsâr-i Selmân-ı Sâvecî (709-778 hicri). Tahran: Kitabhâne-i Şark.
• Zahîrî-i İsfahânî, Hüseyin (1396). Risale der Fenn-i Musiki. (tsh. İman Raisi). Tahran: İntişarat-ı Soolar.
• Zamani, Karim (1393). Şerh-i Cami-i Mesnevi-i Manevi. C. 5. Tahran: İntişarat-i İttilaat.
• National Museum of Asian Art. “Minyatür 1”. https://asia.si.edu/explore-art-culture/collections/search/edanmdm:fsg_S1986.53/?TSPD_101_R0=083ccf6c57ab2000733c0e003da66883616477f3a30911a3f687358368188fefa26ac07990de37a70805a5dcce1430009c49f58e55dec0ad77690c2bd89a4a99799cabc3414c7ba5e542838b3e3c5cc36012e919138f9937c933e8bffbc00ebc. (Erişim tarihi: 01.11.2024).
• National Museum of Asian Art. “Minyatür 2”. https://asia.si.edu/explore-art-culture/collections/search/edanmdm:fsg_S1986.53/?TSPD_101_R0=083ccf6c57ab2000733c0e003da66883616477f3a30911a3f687358368188fefa26ac07990de37a70805a5dcce1430009c49f58e55dec0ad77690c2bd89a4a99799cabc3414c7ba5e542838b3e3c5cc36012e919138f9937c933e8bffbc00ebc. (Erişim tarihi: 01.11.2024).