Ayvalık Örneğinde Zeytinyağı Endüstrisinin Mimari ve Kültürel Mirası

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 63 - 74, 04.11.2025

İdil Ece Şener , Hikmet Eldek Güner

Öz

Bu çalışma, Akdeniz Havzası’nda zeytin ve zeytinyağı üretiminin mimari ve kültürel miras bağlamındaki çok katmanlı niteliğini Ayvalık örneği üzerinden incelemektedir. Zeytin ağacının sembolik anlamı ve zeytinyağı üretiminin tarihsel gelişimi, yerel kimlik, toplumsal bellek ve mekânsal organizasyonla güçlü bağlar kurmuştur. Özellikle Ayvalık’ta 19. yüzyılda endüstriyel üretime geçilmesiyle birlikte kurulan zeytinyağı fabrikaları, üretim yapıları olmanın ötesinde, sosyo-kültürel değer taşıyan mimari unsurlar haline gelmiştir. Endüstri Devrimi sonrası teknolojik dönüşüm nedeniyle bazı fabrikalar işlevini yitirmiş, bazıları ise turizm ve ticaret amaçlı yeniden kullanılmıştır. Bu süreçte yapıların özgün kültürel bağlamından kopmaması önem taşımaktadır. Zeytinliklerin ve üretim yapılarının korunması, kırsal kalkınma, kültürel turizm ve ekolojik sürdürülebilirlik politikalarının kesişim noktasındadır. Uluslararası koruma belgeleri doğrultusunda bu mirasın sürdürülebilirliği için bütüncül, disiplinlerarası ve katılımcı yaklaşımlar gereklidir. Ayvalık'taki tarihi fabrikalar ve işlikler, üretim süreçlerini yansıtan iç mekân düzenlemeleri ve mimari özellikleriyle kentsel doku ve toplumsal belleği şekillendirmiştir. Ancak, günümüzde yapıların çoğu özgün işlevlerinden koparılmış veya âtıl bırakılmıştır. Çalışma, bu yapıların özgünlüğü korunarak yeniden işlevlendirilmesini önermekte ve zeytin kültürünün geleceğe aktarılmasının, yalnızca mimari koruma değil, aynı zamanda geleneksel bilginin ve yerel kimliğin yaşatılmasıyla mümkün olduğunu vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Zeytinyağı , Endüstriyel Miras , Kültürel Peyzaj , Ayvalık , Koruma Politikaları

Architectural and Cultural Heritage of the Olive Oil Industry: The Case of Ayvalık

Öz

This study explores the complex nature of olive and olive oil production in the Mediterranean Basin within the framework of architectural and cultural heritage, using Ayvalık as a case study. The symbolic significance of the olive tree and the historical development of olive oil production have established deep ties with local identity, collective memory, and spatial arrangements. Olive oil factories built in Ayvalık during the 19th-century industrialisation period served not only as production sites but also as architecturally significant socio-cultural landmarks. After the Industrial Revolution, technological advances made some factories redundant, while others have been transformed for tourism and commercial purposes. Protecting the authentic cultural setting of these structures is crucial during their adaptive reuse. The preservation of olive groves and production buildings aligns with policies on rural development, cultural tourism, and ecological sustainability. According to international conservation standards, maintaining this heritage requires comprehensive, interdisciplinary, and participatory strategies. Ayvalık's historic olive oil factories have notably influenced the urban landscape and collective memory through their spatial and architectural features. Still, many of these structures have lost their original functions or stand abandoned. The study emphasises the importance of maintaining authenticity in adaptive reuse and argues that passing on olive culture to future generations involves not only architectural preservation but also the safeguarding of traditional knowledge and local identity.

Anahtar Kelimeler

Olive oil , Industrial Heritage , Cultural Landscape , Ayvalık , Conservation Policies

Kaynakça

• World Arkeoloji. (2016). Parthenon Tapınağı. 2025 tarihinde World Arkeoloji: https://worldarkeoloji.blogspot.com/2016/03/parthenon-tapnag.html adresinden alındı
• Aça, M. (. (2017). Zeytin Ağacı Simgesi. E. G. Naskali içinde, Zeytin Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Aguilar, I. (1990). El orden industrial de la ciudad. Valencia en la segunda mitad del siglo XIX. Valência: Diputació de Valência.
• Ajanovic, E., & Çizel, B. (2015). UNESCO Yaratıcı Kentler Ağı ile Antalya Kentinin Değerlendirilmesi. Mediterranean Journal of Humanities(1), 1-16.
• Arıkan, Z. (2016). İstanbul’a Zeytinyağı Gönderilmesi. Zeytinin Akdeniz’deki Yolculuğu Konferans Bildirileri (s. 40-47). İzmir: İzmir Akdeniz Akademisi- İzmir Büyükşehir Belediyesi.
• Baykal, F. (2023). Kırsal Turizmde Kırsal Endüstri Mirasından Yararlanma. F. BAYKAL, & A. K. İ içinde, DİSİPLİNLERARASI YAKLAŞIMLARLA KIRSAL ENDÜSTRİ MİRASI (Cilt 226). ZMİR –: Ege Üniversitesi Yayınları Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Bergeron, L., & Dorel-Ferré, G. (1996). Le patrimoine industriel, un nouveau territoire. Nisan 2025 tarihinde http://www.patrimoineindustriel-apic.com adresinden alındı
• Blazquez, J. M. (1997). Evrim ve Tarihçe. Dünya Zeytin Ansiklopedisi. içinde Madrid: Uluslararası Zeytinyağı Konseyi.
• Borsi, F. (1975). e paysage de l’industrie. Bruxelles: Archives d’Architecture Moderne.
• Boynudelik, M., & Boynudelik, Z. İ. (2007). Zeytin Kitabı. İstanbu: Oğlak Yayıncılık.
• Braudel, F. (1990). Akdeniz ve Akdeniz Dünyası (Cilt 2). (M. A. Kılıçbay, Çev.) İstanbul.
• Cansız, A. U. (2024). Ayvalık Rahmi M. Koç Müzesi. 2025 tarihinde https://www.arkitera.com/proje/ayvalik-rahmi-m-koc-muzesi/ adresinden alındı
• Cengizkan, M. (2012). Endüstri Arkeolojisinde Mimarlığın Yeri: Sanayinin Terk Ettiği Alanlarda “Yeniden Mimari”. Güney Mimarlık,(18), 26-28.
• Cengizkan, M. B. (2006). Endüstri Yapılarında Yeniden İşlevlendirme: ‘İş’i Biten Endüstri Yapıları Ne ‘İş’e Yarar?”. Bülten 45(Dosya 03: Endüstri Mirası), 9-13.
• Edelblutte, S. (2006). Industrial Landscapes Between Originality and Banality. TICCIH 2006, XIII International Congress, Industrial heritage and urban transformation. Productive territories and industrial landscape. Roma .
• Efe, R., Soykan, A., Cürebal, İ., & Sönmez, S. (2013). Edremit Yöresi Yağhaneleri Geçmişten Günümüze Zeytin, Zeytinyağı ve Sabun Sanayii. İstanbul: Mataş Matbaacılık A.Ş.
• Efe, R., Soykan, A., Cürebal, İ., & Sönmez, S. (2013). Edremit Yöresi Yağhaneleri: Geçmişten Günümüze Zeytin, Zeytinyağı ve Sabun Sanayii. İstanbul : Komili.
• Falser, M. (2001). Industrial heritage analysis. World heritage list and tentative list. Is industrial heritage under-represented on the world heritage list. Nisan 2025 tarihinde https://whc.unesco.org/: https://whc.unesco.org/ archive/ind-study01.pdf. adresinden alındı
• Hudson, K. (1964). An Introduction Industrial Archaelogy . Londra: Historical association.
• Hudson, K. (1979). Word Industrial Archaelogy. Cambridge: Cambridge University Press.
• ICOMOS. (2008). Québec Declaration on the Preservation of the Spirit of Place. Québec.
• Ünsal, A. (2016). Ölmez Ağacın Peşinde. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İplikçi, A. E., & Bakır, G. (2015). Klazomenai Zeytinyağı İşliği. Zeytinin Akdeniz'deki Yolculuğu (s. 14-36). İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Akdeniz Akademisi.
• Köksal, G. (2012). ENDÜSTRİ MİRASINI KORUMA VE YENİDEN KULLANIM YAKLAŞIMI. GÜNEY MİMARLIK(8), 18-23.
• Kılıç, S. E., & Güney, M. E. (tarih yok). Zeytin Ve Zeytinyağı Üretimi Bağlamında Kırsal Endüstriyel Miras Alanları İçin Zeytin Rotası Önerisi: Kuzey Ege-Ayvacık Örneği. A. K. Füsun Baykal içinde, Disiplinlerarası Yaklaşımlarla Kırsal Endüstri Mirası. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Kabukçu, G. (2018). Endüstriyel Peyzaj Bağlamında Endüstri Mirası Alanlarının İncelenmesi: Ayvalık Örneği. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Kapellakis, I. E., Tsagarakis, K. P., & Crowther, J. C. (2008). Olive oil history, production and by-product management. Reviews in Environmental Science and Bio/Technology,(7), 1-26.
• Loures, L. (2008). Post-Industrial Landscapes: dereliction or heritage? 1st WSEAS International Conference on Landscape Architecture,. Algarve, Portugal.
• Loures, L., & Panagopoulos, T. (2007). Recovering Derelict Industrial Landscapes in Portugal: Past Interventions and Future Perspectives. Proceedings of the Int. Conf. on Energy, Environment, Ecosystems & Sustainable Development,, (s. 116-121). Crete.
• Mamıkoğlu, N. G. (2017). Türkiye'nin Ağaçları ve Çalıları . İstanbul: Kırmızı Kedi.
• Manisa, K., & Yerliyurt, B. (2018). Batı Anadolu’da Eski Zeytinyağı İşlikleri ve Mİimari Özellikleri. TÜBA-KED, 49*61. Meinig, D. (1979). The Interpretation of Ordinary Landscapes: Geographical Essays. . Oxford: Oxford University Press.
• Nizolive. (2025). mitolojide ve sanatta zeytin agaci ilham Veren hikayeler vesimgeleR. 2025 tarihinde nizolive: https://nizolive.com/mitolojide-ve-sanatta-zeytin-agaci-ilham-veren-hikayeler-ve-simgeler/?v=73b65f768dc5 adresinden alındı
• Oğuz, Ö. (2007). Folklor ve Kültürel Mekân. Milli Folklor(76), 30-32.
• Oğuz, Ö. (2013). Terim Olarak Somut Olmayan Kültürel Miras . Milli Folklor(100), 5-13.
• Parlapan, G., Kılıç, S. E., & Güney, M. E. (2023). İzmir kenti ve yakın çevresinde endüstriyel miras rotası önerisi. Ege Coğrafya Dergisi, 32(1), 89-113.
• Storm, A. (2014). Post-industrial Landscape Scars. . Palgrave Macmillan.
• TICCIH. (2003). The Nizhny Tagil Charter for the Industrial Heritage The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage (TICCIH). Nisan 2025 tarihinde TICCIH: https://ticcih.org/wp-content/uploads/2013/04/NTagilCharter.pdf adresinden alındı
• Uçar. (2014). Ayvalık Tarihinde Zeytinyağı Üretim, Depolama ve Satış Binalarının Yeri ve Önemi. Trakya University Journal of Engineering Sciences, 1, 5(2), s. 19-28.
• Uçar, M., & Rifaioğlu, M. N. (2011). Yerel Kimliğin Mekânsal Temsili ve Québec Kentinde Korunması. İdeal Kent((3), 62-81.
• UNESCO. (2003). Text of the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. 2025 tarihinde https://ich.unesco.org/en/convention adresinden alındı
• UNESCO. (2010). Cultural Landscapes. 2025 tarihinde https://whc.unesco.org/en/series/26/#:~:text=Cultural%20landscapes%20are%20those%20where,period%2C%20formed%20a%20distinctive%20landscape. adresinden alındı
• UNESCO. (2023). Traditional knowledge, methods and practices concerning olive cultivation. Mayıs 2024 tarihinde UNESCHO IHC: https://ich.unesco.org/en/USL/traditional-knowledge-methods-and-practices-concerning-olive-cultivation-01983#identification adresinden alındı