On the Perception of Kut in Uyghur Folk Epics

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 4 - 17, 30.06.2024

Funda Aydın

https://doi.org/10.54281/kundergisi.2024.42

Öz

Epics reflect cultural memory. They gain meaning with heroes who reflect the consciousness of the people, act as they want and expect, and embody common values. These ideal heroes, who undertake the duty of being the voice of the society, draw attention especially with the term kut, sacred and spiritual values they carry. These values first appeared in Turkish belief systems related to the God. God is the source of the term kut. The concept of kut, which represents luck, luck, happiness and power, was previously given by God to the khans and khans, who were accepted as their direct representatives on earth. Thus, the khan who held the power gained dominance over the society. However, those rulers who cannot maintain political continuity and customs are taken back by God and their sanctity is abolished. Therefore, ensuring its continuity is as important as obtaining the term kut. Turks have continued the concept of kutin different structures with their socio-cultural life and belief styles that have changed over time. With Islam, this concept was transferred indirectly. Since this process, prophets and religious leaders have been among the most sacred people in the actof transmission. The people in question became intermediaries, providing communication between God and the ideal types who the spokespeople of society are.These transmitters used concepts such as staff, gaze/evil eye, giving hand, dress, blood/lineage, breath, light, soil, saliva, dream in the process of transmitting the kut. Holy and spiritual values have been of great importance for the Uyghur Turks, who have experienced social and human difficulties from past to present. In this direction, epic heroes were created to be engraved in the people's memory. It is noteworthy that these ideal Uyghur heroes, who are the spokespeople of the people, are celebrated by associating them with religious leaders, especially the prophets, who are religious leaders. In this study, the epics of Abdurrahman Han, Göroğlu, Yusuf and Züleyha and Şah Adilhan were taken as basis. The intense use of religious and mystical elements was effective in the preference of existing epics. Based on the epics of Abdurrahman Han, Göroğlu, Yusuf and Züleyha, the reasons why ideal heroes were given kut and the ways in which the kut was transferred were tried to be determined and it was seen that kut was transferred to the epic heroes with elements such as clothes, blood, seal, evil eye/gaze and dreams. In addition, based on the Şah Adilhan epic, the focus was on identifying the situations that caused the loss of the kut

Anahtar Kelimeler

Uyghur Turks, Uyghur folk epics, kut, epic, Prophet

Uygur Halk Destanlarında Kut Algısı Üzerine

Öz

Destanlar, kültürel belleğin bir yansımasıdır. Halkın şuurunu yansıtan, onların istediği ve beklediği ölçüde hareket eden, ortak değerleri bünyesinde toplayan kahramanlar ile anlam kazanırlar. Toplumun sesi olma görevini üstlenen bu ideal kahramanlar bilhassa kutu, kutsalı ve manevi değerleri üzerinde taşımalarıyla dikkat çekerler. Bu değerler Türk inanç sistemlerinde önceleri Gök Tanrı ile alakalı olarak karşımıza çıkmıştır. Gök Tanrı kutun kaynağıdır. Talihi, bahtı, saadeti, gücü temsil eden kut kavramı önceleri Tanrı tarafından doğrudan yeryüzündeki temsilcisi kabul edilen hanlara, hakanlara verilmiştir. Böylelikle iktidarı elinde tutan hakan, toplum üzerinde hâkimiyeti elde etmiştir. Ancak siyasi devamlılığı ve töreyi devam ettiremeyen hükümdarların kutuTanrı tarafından geri alınmakta ve kutsallık kalkmaktadır. Dolayısıyla kutu elde etme kadar kutun devamlılığını sağlayabilmek de önemlidir. Türkler zamanla değiştirdikleri sosyokültürel hayat ve inanç tarzları ile kut kavramını farklı yapılarda devam ettirmiştir. İslamiyet ile birlikte bu kavram dolaylı yollarla aktarılmıştır. Bu süreçten itibaren aktarma eyleminde kutlu kabul edilen insanların başında peygamberler ve din uluları yer almıştır. Söz konusu kişiler Tanrı ile toplumun sözcüsü olan ideal tiplerarasındaki iletişimi sağlayan, kutu aktaran aracı konumunda olmuşlardır. Bu aktarıcılar kut aktarma sürecinde asa, bakış/nazar, el verme, elbise, kan/ soy, nefes, nur, toprak, tükürük, rüya gibi kavramlardan yararlanmıştır. Geçmişten günümüze sosyal ve beşerî açıdan zorluklar yaşayan Uygur Türkleri için de kut ve manevi değerler büyük önem taşımıştır. Bu doğrultuda halkın hafızasına kazınacak destan kahramanları yaratılmıştır. Halkın sözcüsü olan bu ideal Uygur kahramanlarına özellikle din lideri olan peygamberler başta olmak üzere din uluları ile ilişkilendirilerek kut verilmesi dikkat çekmiştir. Bu çalışmada Abdurrahman Han, Göroğlu, Yusuf ile Züleyha ve Şah Adilhan destanları esas alınmıştır. Dinî ve mistik unsurların yoğun olarak kullanılması mevcut destanların tercih edilmesinde etkili olmuştur. Abdurrahman Han, Göroğlu, Yusuf ile Züleyha destanlarından hareketle ideal kahramanlara kut verilme nedenleri, kutun aktarılma şekilleri tespit edilmeye çalışılmış ve elbise, kan, mühür, nazar/bakış, rüya gibi unsurlarla destan kahramanlarına kut aktarıldığı görülmüştür. Ayrıca Şah Adilhan destanından hareketle de kut kaybına sebep olan durumların tespiti üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkleri, Uygur halk destanları, kut, destan, peygamber

Kaynakça

• Adler, Alfred. Yaşama Sanatı. Çev., Kamuran Sipal. İstanbul: Say Yayınları, 1984.
• And, Metin. Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018.
• Arpacık, Emine. “Yeni Uygur Türkçesi ile Yazılan ‘Yüsüf-Zilayxa’ Adlı Eserin Transkripsiyon, Türkiye Türkçesine Aktarımı ve Dil İncelemesi”. Yüksel Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Kocaman Üniversitesi, 1998.
• Aydar, Hidayet. “Uygurlarda Kur’an Çalışmaları”. Bilig. S.28, 2004. 137-71.
• Aydemir, Abdullah. İslamî Kaynaklara Göre Peygamberler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1990.
• Aydın, Funda. “Uygur Halk Destanlarının Tip ve Motif İncelemesi”. Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi, 2019.
• Bang, Willy ve Reşit Rahmeti Arat. Oğuz Kağan Destanı. Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1936.
• Bayat, Fuzuli. Oğuz Destan Dünyası, Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
• Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Yayınları, 2015.
• Carlyle, Thomas. Kahramanlar (On The Hero- Worship And The Hoeroic In History). Çev. Behzat Tanç. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2004.
• el-Cezviyye, İbn Kayyim. İslamda Çocuk Bakımı ve Terbiyesi. Konya: Esra Yayınları, 1994.
• Çeribaş, Mehmet. “Türk Kültüründe Kut İnancı ve Kut Aktarma Yolları”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. S.36, 2021. 1185-206.
• Çetin, İsmet. “Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır’dan Hızır ‘a Geçiş”. Millî Folklor. S. 54, 2002. 30-34.
• Çobanoğlu, Özkul. Türk Dünyası Epik Destan Geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Durbilmez, Bayram. Türk Dünyası Kültürü I. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018.
• Durkheim, Emile. Dini Hayatın İlkel Biçimleri. Çev. Fuat Aydın. İstanbul: Ataç Yayınları, 2005.
• Durmuş, İlhami. “Türklerde Kan Kardeşliği ve Antla İlgili Unsurlar”. Millî Folklor, S. 89, 2011. 100-08.
• Ersoy, Ruhi. “Türklerde Ölüm ve Ölü İle İlgili Rit ve Ritüeller”. Millî Folklor. S.54, 2002. 86-101.
• Gezer, Şule. “Türk Kültüründe Sihir/Büyü ve Fal: Türk Destanlarından Örneklerle”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. S.50, 2021. 1-20.
• Gökbel, Ahmet. Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2007.
• Gömeç, Saadettin. Türk Kültürünün Ana Hatları, Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Haldun, İbn, Mukaddime II, İstanbul: yy, 1970.
• İnan, Abdülkadir. Manas Destanı. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1992.
• İnayet, Alimcan. “Köroğlu Destanı’nın Uygur Versiyonu Emir Göroğli ve Onun Epizot ve Motif Yapısı Üzerine”. Erdem Türk Halk Kültürü Özel Sayısı-I. S. 37, 2002. 205-22.
• İnayet, Alimcan. Uygur Halk Destanları I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• İnayet, Alimcan. Uygur Halk Destanları III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• İnayet, Alimcan. Uygur Halk Destanları-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Jacobson, Esther. “Şamanlık Geleneği”. Çev: Mustafa Sever. Millî Folklor. S.70, 2006. 104-08.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2021.
• Köksal, Hasan. Battal Gazi Destanı, Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1995.
• Özkan, İsa. Abdurrahman Han Destanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Öztürk, Ali. Çağlar İçinde Türk Destanları. İstanbul: Emek Matbaacılık, 1980.
• Roux, Jean Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2002.
• Sert, Mehmet ve Biçer, Bekir. Danişmend Gazi Destanı, Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Taş, Necati Fahri. “Mühür”. İslam Ansiklopedisi. Cilt 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Tozlu, Selahattin. “Türklerde Devlet Yönetimi”. Türk Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Pegem Yayınları, 2004.
• Turan, Fatma Ahsen, “Şaman Ritüellerinden Alevi Semahlarına Esrarlı Yolculuk”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 56, 2010. 153-62.
• Yardım, Ali Peygamberimiz’in Şemâili. İstanbul: Damla Yayınları, 1998.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Kur’ân-ı Kerîm. İstanbul: Seda Yayınları, 2017.
• Yıldırmış, Fatma. “İslamî Destanların Rüya Motifi Bağlamında Geçiş Dönemleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. S. 46, 2016. 157-67.