THE PLACE OF GEOGRAPHICAL AND LEXICAL FEATURES OF KHARZAN DIALECTS IN KURMANJI DIALECTS

Yıl 2022, Sayı: 7, 19 - 39, 30.11.2022

Ayhan Yıldız M. Zahir Ertekin

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1196272

Öz

Dünya ve Kürt dilbilim insanları, ondokuzundcu yüzyıldan itibaren Kürt dilini coğrafi özellikleri yönünden kuzey Kürtçe, güney Kürtçe, orta Kürtçe ve batı Kürtçe olarak; dilbilgisi özellikleri bakımından da Kurmancî, Soranî, Lorî, Goranî ve Zazakî Kürtçesi gibi lehçelere ayırmışlardır. Dilbilimciler, bu lehçeleri de onların konuşucularının konuşma biçimlerine ve cografyalarının özelliklerine göre çeşitli ağız ve şivelere ayırmışlardır. Bu araştırmanın konusu olan Garzan ağzı, konuşucularının cografyası bakımından Kurmancinin hangi yerinde yer almakta ve dilbilgisi ile sözcükbilimin hangi özelliklerine göre Kurmancinin diğer ağızlarından farklılıklar gösterdiği, “araştırmanın sorunu” olarak belirlendi.
Kürtçe dilbilim alanyazınından lehçebilim çalışmaları alanı tarandıktan sonra, Garzan ağzının Kürtçe dilbilim araştırmacılarının gözlemlerinde iyi bir şekilde yer almadığı ve onun coğrafi ve dilbillgisi özelliklerinin yeterince değerlendirilmediği tespit edildi. Bu yüzden bu çalışmanın yapılması gerekli görüldü. Bu çalışmayla Garzan ağzının cografi ve dilbilgisel özelliklerinin tespit edilmesi ve Kurmancî lehçesi içindeki yerinin belirlenmesi amaçlandı.
Garzan ağzı yukarı Kürmancinin Boti, Tori ve Serhedi ağızları gibi coğrafi ve morfolojik farklılıklara sahip olduğundan, Kürt dilinin dilbilim alanı için önemli bir çalışma alanı olarak görüldü. Dolayısıyla bu tespit için, alanyazındaki yazılı kaynaklardan yararlanıldığı gibi, onun canlı konuşucularından da örnek veriler alınmıştır. Araştırma sonucunda Garzan ağzının, cografi alanına göre Kuzey Kürtçesi sınırları içinde kaldığı; kendine özgü dil özellikleri açısından da yukarı Kurmancî lehçesi içinde yer aldığı görüldü.

Anahtar Kelimeler

Garzan ağzı, Kürt dili, Kürtçenin lehçeleri, Kurmanci ağızları

TAYBETMENDÎYÊN COGRAFÎ Û MORFOLOJÎK ÊN DEVOKA XERZAN DI NAV DEVOKÊN KURMANCÎ DE

Öz

Dünya ve Kürt dilbilim insanları, ondokuzundcu yüzyıldan itibaren Kürt dilini coğrafi özellikleri yönünden kuzey Kürtçe, güney Kürtçe, orta Kürtçe ve batı Kürtçe olarak; dilbilgisi özellikleri bakımından da Kurmancî, Soranî, Lorî, Goranî ve Zazakî Kürtçesi gibi lehçelere ayırmışlardır. Dilbilimciler, bu lehçeleri de onların konuşucularının konuşma biçimlerine ve cografyalarının özelliklerine göre çeşitli ağız ve şivelere ayırmışlardır. Bu araştırmanın konusu olan Garzan ağzı, konuşucularının cografyası bakımından Kurmancinin hangi yerinde yer almakta ve dilbilgisi ile sözcükbilimin hangi özelliklerine göre Kurmancinin diğer ağızlarından farklılıklar gösterdiği, “araştırmanın sorunu” olarak belirlendi.
Kürtçe dilbilim alanyazınından lehçebilim çalışmaları alanı tarandıktan sonra, Garzan ağzının Kürtçe dilbilim araştırmacılarının gözlemlerinde iyi bir şekilde yer almadığı ve onun coğrafi ve dilbillgisi özelliklerinin yeterince değerlendirilmediği tespit edildi. Bu yüzden bu çalışmanın yapılması gerekli görüldü. Bu çalışmayla Garzan ağzının cografi ve dilbilgisel özelliklerinin tespit edilmesi ve Kurmancî lehçesi içindeki yerinin belirlenmesi amaçlandı.
Garzan ağzı yukarı Kürmancinin Boti, Tori ve Serhedi ağızları gibi coğrafi ve morfolojik farklılıklara sahip olduğundan, Kürt dilinin dilbilim alanı için önemli bir çalışma alanı olarak görüldü. Dolayısıyla bu tespit için, alanyazındaki yazılı kaynaklardan yararlanıldığı gibi, onun canlı konuşucularından da örnek veriler alınmıştır. Araştırma sonucunda Garzan ağzının, cografi alanına göre Kuzey Kürtçesi sınırları içinde kaldığı; kendine özgü dil özellikleri açısından da yukarı Kurmancî lehçesi içinde yer aldığı görüldü.

Anahtar Kelimeler

Kürt dili, Kürtçenin lehçeleri, Kurmanci ağızları, Garzan ağzı

Kaynakça

• Açar, Zafer. Tesîra Helwestê li ser Tercîha Ziman di Jîyana Kurdîzanan de (Nimûneya Wan) (Teza Neçapkirî ya Doktarayê). Bingol: Bîngöl Üniv. Yaşayan Diller Enstitüsü Kürt Dilil ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2019.
• Akin, Salih. Lêkolînên Zimannasiya Kurdî. İstanbul: Avesta, 2013.
• Aldatmaz, Nadire Güntaş. Tehlike Altındaki Bir Di Kırmancca/Zazaca. İstanbul: Vate Yayınları, 2021.
• Amêdî, Sadiq Bahaeddînê. Hevberkirina Kurmancî-Soranî, Rêzimana Kurdî, Kurmanciya Jorî û Jêrî ya Hevberkirî. İstanbul: Dîwan, 2012.
• Bakioğlu, Ayşen, ve Özlem Kurnaz. Araştırmada Kalite. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014.
• —. Araştırmada Kalite. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014.
• Bayezîdî, Mela Mehmûdê. ‘Adat û Rusûmetnameê Ekradîyye, (Ravekirin, Tîpguhêzî û Lêkolîn: Jan Dost). İstanbul: Nûbihar, 2010.
• Bazidî, Mela Mehmûdê. Cami‘eya Risaleyan û Hikayetan, (Amadekar: Ziya Avci). İstanbul: LÎs, 2010.
• —. Kêşana Karên Kurdî, (Nirxandin-Metna Sadekirî, Latînîzekirî-Faksîmîle: Mikail Bülbül & Mustafa Öztürk). İstanbul: Weşanên Weqfa Mezopotamyayê, 2020.
• Bazîdîyî, Mela Mehmûdê. Tuhfetu'l-Cillan fî Zimanê Kurdan (Nirxandin-Metin-Faksîmîle: Mikaîl Bilbil & Mistefa Oztirk). İstanbul: Weşanên Weqfa Mezopotamyayê, 2019.
• Beg, Muhammed Emîn Zekî. Kürtler ve Kürdistan Tarihi (Türkçeye Çevirenler: Vahdettin İnce, Mehmet Dağ, Reşat Adak, Şükrü Aslan). İstanbul: Nûbihar, 2018.
• Bingöl, İbrahim. «Cihnav di Zazakiya Gimgimê de.» The Journal of Mesopotamian Studies, 2017: 90.
• Ciwan, Mûrad. Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi (Kurmanc Lehçesi). Balınge: Jîna Nû Yayınları, 1992.
• Çelebi, Evliya. Seyahatname (Sadeleştiren: Tevfik Temekuran & Necati Aktaş), c. III-IV. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1986.
• Demir, NUrettin. «Dil Kültürü.» Türkçe Sözlü Anlatım içinde, yazan Ş. Dilek Belet, 3. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını, 2011. Eco, Umberto. Tez Nasıl Yazılır? İstanbul: Can Sanat Yayınları, 2020. el-Farabî, Eba Nesr. Ihsau'l-Ulûm (Sehhehu we Weqefe el Tebihi: Usman Muhemmed EMîn). Misir: Mektebetulxancî, 1931.
• Erdelanî, Mestûre Mahşeref. Erdelan Tarihi Erdelan Kürt Mirliği Tarihi : 1169-1867 (Çeviri ve Değerlendirme: Cafer Açar) . Îstanbul: Nübıhar, 2020.
• Erdem, Hüsameddin. İlkçağ Felsefesi Tarihi. Konya: Hü-Er YAyınları, 2017.
• Ezîz, Husên Miuhemmed. wtarkurd.info. 16 02 2018. https://www.wtarkurd.info (erişildi: 10 25, 2022).
• Farqînî, Zana. Büyük Türkçe-Kürtçe Sözlük. İstanbul: İstanbul Kürt Enstitüsü, 2000.
• Fezulla, Husên Nizar. Puxteyek le Rêbazî Tiwêjînewe. Hewlêr: Çapxaney Hêvî, 2016.
• Fossum, L. O. A Pratical Kurdish Grammar. Minneapolis: The Inter-Synodical Ev. Lutheran Orient-Mission Society, 1919.
• Gökalp, Ziya. Kürt Aşiretleri Üzerine Sosyolojik Tetkikler. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2009.
• Güneri, Ahmet. Nomînal Morfolojîya Kurmancî ya Herêma Torê . Mardîn: Mardi Üniversitesi Türkiye'de Yaşayan Diller Enstitüsü Kürt Dili ve Kültürü Anabililm Dalı (Teza Neçapkirî ya Masterê), 2018.
• Haco, Zerdeşt. «Bipêşveçûna Dîrokî ya Zimanê Kurdî û Hin Taybetmendiyên wî yên Xweser.» Konferansa li ser Zimanê Kurdî. Köln: Weşanên Komkar , ? 50-51.
• Han, Şeref. Şerefname (Arapçadan Çeviren: Mehmet Emin Bozarslan). İatanbul: Ant Yayınları, 1971.
• Hewramanî, Mehemed Emîn. Zarî Zimanî Kurdî le Terazûyî Berawird da (Neqilker: M. Ciwan). Bagdad: ?, 1981.
• Hurşîd, Fuad Heme. Zimanî Kurdî: Dabeşbûnî Cografyayîy Dîyalêktekanîy. Bexdad: Çapxaneyî Afaq Arabiye, 1985.
• İmer, Kamile, Ahmet Kocaman, ve A. Sumru Özsoy. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011.
• —. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011.
• Izady, Mehrdad R. Kürtler: Bir El Kİtabı (İngilizceden Çeviren: Cemal Atila) . İstanbul: Doz Yayınları, 2007.
• Îzolî, D. Ferheng: Kurdî-Tirkî & Türkçe-Kürtçe (Amadekar: Kamer Beysulen). İstanbul: Weşanên Deng, 2013.
• Jiyan, Amed Çeko. zimannas. 04 10 2020. https://zimannas.wordpress.com (erişildi: 10 29, 2022).
• Karacadağ, Nurettin. Zimanê Kurdî. ?: Doğuş Matbaacılık, 1993.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar, İlkeler, Teknikler (37. Basım). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık,, 2022.
• Kıran, Zeynel Kıran & Ayşe Eziler. Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Akademik ve Mesleki Yayınlar, 2018.
• Kıran, Zeynel, ve Ayşe Eziler Kıran. Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2018.
• Kırkan, Ahmet. Zazacanın Fonetik Açıdan İncelenmesi; Kuzey, Güney ve Merkez Zazacasının Karşılaştırılması (Teza Neçakirî). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dslı , 2019.
• Kurdo, Qanatê. Rêzimana Kurdî: Kurmancî-Soranî (Ji Kurdîya Soranî: Zülküf Ergün). İstanbul: Nûbihar, 2013.
• Kuzu, Abdullah. «Araştırmanın Planlanması.» Bilimsel Araştırma Yöntemleri içinde, yazan Adıle Aşkin Kurt, 19-38. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, 2013.
• Lescot, Emir Celadet Bedir Han û Roger. Kürtçe Grameri (Kürmanci Lehçesi). Paris: Avesta, 2004.
• Macid, Reyma. Menhecîyyetu’l-Behsi’l-Îlmî. Beyrut: Muessesetu Ferîdrîş Îbîrt, 2016.
• Marif, Ewrehmanî Hacî. Raberî Serçawe Le Barey Zimanî Kurdîyewe. Bexda: Komarî Êraq Wezaretî Roşenbîrî û Rageyandin Dezgay Roşenbîrî û Belawkirdinewey Kurdî, 1989.
• Meczûb, Telal. Rêbazî Lêkolînewe u Amadekiridinî Lêkolîneweyekî Tiyorî u Praktîkî (Wergêranî: Merîwan Ebdull). Hewlêr: Çapxaney Xanî, 2007.
• Meqdisî, Zîyaeddîn Paşayê. el-Kavaidu’l-Lugati’l-Kurdîyye (Analîz, Krîtîk û Werger: Ahmed Gemî digel Ayhan Yıldız). İstanbul: Weşanên Dara, 2021.
• Merheba, Muhemmed Ebdurrehman. Tarîxu'l-Felsefeti'l-Yûnanîyyeti Min Bidayetiha Hette'l-Merheleti'l-Hilennistiyyeti. Beyrut: Muessesetu Îzzeddîn, 1993. Mihrî, Mihemed. Mqeddimetu'l-Îrfan (Çapkirin: Arwasîzade Seyyid Mehmed Şeîfq; Amadekar: Seîd Veroj). Îstanbul: Necm-i Îsytiqlal Matbaasi, 1918.
• Mistefa, Mela. Rahênanên Zimanê Kurdî (Nirxandin - Latînîzekirin - Faksîmîle:: Mikail Bülbül & Mustafa Öztürk). İstanbul: Weşanên Weqfa Mezopotamyayê, 2021.
• Muhammed, Husein. zimannas. 06 06 2015. https://zimannas.wordpress.com (erişildi: 10 27, 2022).
• Mukriyanî, Gîwî. Ferhengî Kurdistan. Hewlêr: Dezgay Çap û Belawkirdinewey Aras, 1999.
• Nawxoş, Selam, ve Nerîman Xoşnaw. Zimanewanî (Bergekanî Çiwarem, Pêncem, Şeşeşm, Hewtem). Hewlêr: Çapxaney Minare, 2010.
• —. Zimanewanî (Bergekanî Yekem, Duyem Sêyem). Hewlêr: Çapxaney Minare, 2010.
• Nîsabûrî, ebî Huseyn Muslim b. Heccac el-Quşeyrî. Sehîhu Muslim. Beyrut: Darul Kutubul Îlmiyye, 2018.
• Paşa, Ekrem Cemîl. Dîroka Kurdistan bi Kurtebirî. Leuven: Enstîtuya Kurdî ya Brukselê, 1995.
• Paşa, Yûsuf Ziaya. el-Kava'ıdu Lugati'l-Kurdıyye (Analiz ve Tercüme: Ahmet Gemi & Ayhan Yıldız). İstanbul: Dara Yayınları, 2021.
• Pilatin, Ubeydullah, ve Zubeyr Çelik. Ferhenga Perwerdeyê (Kurdî, Tirkî, Îngîlîsî). İstanbul: Cağaloğlu Yayınevi, 2019.
• —. Ferhenga Perwerdeyê (Kurdî,Tirkî, Îngilîsî). İstanbul: Cağaloğlu Yayınevi, 2019.
• Qezaz, Şefîq. Ferhengî Şarezûr: Kurdî-Îngilîzî. Hewlêr: Dezgay Çaxp û Belawkirdinewey Aras, 2000.
• Rexzadî, Elî. Rêzimanî Kurdî Soranî. Sine: Întişaratê Kurdistan, 1389.
• Rifat, Mehmet. XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları-1: Tarihçe ve Eleşirel Düşünceler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Senendecî, Mehdî, Yedulla Peşabadî, ve Mehyedîn Kerîmanî. Ferhengî Zanistgay Kurdistan (Bergî Duyem). ?: Danişgay Kurdistan, 1397.
• Soane, E. B. Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language. London: Luzac & Co, 1913.
• Şahîn, Bêyhanî. Lêkolînekî Qicik li ser Zimên. İstanbul: Fırat Yayınları, 1995.
• Tan, Samî. Analîza Du Berhemên Destpêkî yên Rêzimana Kurmancî. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 2019.
• —. Rêzimana Kurmancî. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 2015.
• Teremaxî, Mela Eliyê. Tesrîfa Teremaxî, (Metn û Analîz: Merdan Newayî). İstanbul: Nûbihar, 2019.
• Tirmizî, Ebî Îsa Muhemmed b. Îsa b. Sewretu. Sunenu't-Tirmizî w Huwe el-Camiu's-Sehîh (Zebetehu we SAehhehehu: Xalid Ebdulxenî Mehfûz). Beyrut: Darul Kutubul Ilmîyye, 2019.
• Toklu, M. Osman. Dilbilime Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 2018.
• Uzun, N. Engin. «Biçibilim.» Dilbilim: Temel Kavramlar, Sorunlar, Tarışmalar içinde, yazan Ahmet Kocaman (Yayın.), 43-49. Ankara: Dil Derneği Yayınları , 2006.
• Xeznedar, Marif. Mêjuwî Edebî Kurdî. Hewlêr: Dezgay Çap û Belawkirdinewy Aras, 2001.
• Yıldırım, Kadri. Temel Alıştırma ve Metinlerle Kürtçe Dilbilgisi (Kurmancî Lehçesi). İstanbul: Mardin Artuklu Üniv. TYDE Yayınları, 2012.
• Yıldız, Ayhan. «Cîyê Fonetîk Fonolojî û Gramera Devoka Xerzan di nav Kurmancî û Dîyalektên Kurdî da.» The Journal pf Mesopotamian Studies, 08 2019: 247-267.
• Yonat, Mehmet. Kurmancî Kürtçesi Ağızları Hakkında Sosyolinguistik Bir İnceleme . Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı (Teza neçapkirî ya Doktorayê), 2019.
• Yozgat, Umut. «Dilbilimde Biçimci ve İşlevci Düzlem.» Dilbilim Kurmaları: İki Düzlem Beş Kuram içinde, yazan Özge Can (Edt.), 33-75. İstanbul: İthaki Yayınları, 2018.
• Zal, Azad. Zimanê Kurdî. Ankara: J & J, 2015.