The '-î' Morpheme in Kurmanji Word Formation

Yıl 2024, Sayı: 10, 156 - 170, 28.04.2024

Halil Akgül

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1448052

Öz

Derivation is one of the methods of word formation used in languages, and this new word takes its place in the lexicon of that language as a lexeme. In the Kurmanji dialect of Kurdish, there are three types of affixes that are used to derive words through affixation: prefixes, interfixes and suffixes. Most Kurmanji words are derived with the help of suffixes. Among the suffixes, the suffix "-î" is used a lot. This suffix is used to derive adjectives from nouns, verbs and adverbs. Nouns are also derived from adjectives, nouns and adverbs. However, adverbs can also be derived from nouns, although this is rare. Words derived from adjectives, nouns or adverbs take on certain functions, and these functions are related to the word from which they are derived. The main functions are membership, belonging, relatedness and status. Derived words may belong to several word classes. Some belong to only one class. To summarize, the use of words derived with the suffix "-î" varies in terms of function and classification. In addition, some ambiguities come to the fore in some uses of this morpheme. Aiming to draw attention to these diversifications and ambiguities, our study will focus on the morpheme "-î".

Anahtar Kelimeler

Kurmanji, Word Formation, Derivation, Suffix, {-î}

Kurmancca Sözcük Yapımında '-i' Biçimbirimi

Öz

Sözcük türetme (derivation) dillerde kullanılan sözcük yapım yöntemlerinden biridir ve türetilen bu yeni sözcük sözlükbirim (lexeme) olarak o dilin sözlüğünde yerini alır. Kürtçe’nin Kurmancca lehçesinde ekleme yoluyla sözcük türetmede -farklı adlandırmalarla beraber- üç tür ekleme bulunmaktadır; önek (prefix), ara ek (interfix) ve sonek (suffix). Kurmancca sözcükler en çok sonekler yardımıyla türetilir. Soneklerin arasında da “-î” soneki çok fazla kullanılmaktadır. Bu sonek yardımıyla, ad, fiil ve zarflardan sıfat türetilir. Sıfat, ad ve zarflardan da ad türetilir. Bununla birlikte, az bulunsa da addan zarf da türetilebilir. Sıfat, ad veya zarf, türetilen kelimeler bazı işlevler yüklenirler ki bu işlevler türetilmiş olduğu kelime ile ilişlikidir. Üyelik, aidiyet, ilgili olma ve durum/statü belirtme başlıca işlevlerdir. Türetilen sözcükler birkaç sözcük sınıfına ait olabilirler. Bazıları ise sadece tek bir sınıfa ait olur. Özetle, “-î” soneki ile türetilen sözcüklerin kullanımı işlev ve sınıflandırma bakımından çeşitlilik göstermektedir. Ayrıca bu morfemin bazı kullanımlarında kimi muğlaklıklar öne çıkmaktadır. Bu çeşitlendirme ve muğlak durumlara dikkat çekmeyi amaçlayan çalışmamız “-î” morfemi üzerinde duracaktır.

Anahtar Kelimeler

Kurmancca, Sözcük Yapımı, Türetme, Sonek, {-î}

Morfema “-î”yê Di Peyvsaziya Kurmancî De

Öz

Dariştin (derivation) yek ji rêbazên çêkirina peyvan e. Bi dariştinê ve peyveke nû tê çêkirin û ev peyv wekî leksem (lexeme) di ferhenga wî zimanî de cih digire. Digel ku hin senifînên cuda hebin jî di kurmancî de bi gireyan (affix) jî peyvên nû tên dariştin. Di kurmancî de ji bo peyvsaziyê sê cure gire hene; pêşgir (prefix), navbend (interfix) û paşgir (suffix). Ji nav wan herî zêde bi paşgiran ve peyvên kurmancî tên çêkirin. Ji nav paşgiran jî paşgira “-î”yê gelekî berbelav e. Bi alîkariya vê paşgirê ji navdêr, lêker û hokeran rengdêr tên çêkirin. Ji rengdêr, navdêr û hokeran jî navdêr tên dariştin. Kêm be jî ji navdêran hoker jî tên dariştin. Çi rengdêr, çi navdêr çi hoker, peyva dariştî bi hin fonksiyonan radibin ku bi peyva jê dariştî re têkildar dibe. Endamtî, aîdiyet, pêwendî û diyarkirina rewşê fonksiyonên sereke ne. Peyvên darişti hin ji wan dikarin bibin endamê çend birrên cureyê peyvan. Lê hin ji wan tenê dikevin birrekê. Wate, bikaranîna peyva bi paşgira “-î”yê ve dariştî, pirîcaran ji hêla fonksiyona xwe û senifandina xwe nezelaliyê nîşan dide. Di vê xebatê em li ser fonksiyon û senifîna van peyvan xebitîn ku bi paşgira “-î”yê hatine dariştin.

Anahtar Kelimeler

Kurmancî, Peyvsazî, Dariştin, Paşgir, {-î}

Kaynakça

• Açar, Z. û Ertekin, M. Z. (2015). Di Kurmancî De Cotepeyv û Cureyên Wan. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. Yıl: 1. Cilt: 1. Sayı: 1. 82-92.
• Balcı, A. (2018). Genel Dilbilim 1. Eskişehir: Açiköğretim Fakültesi Yayını No: 2392.
• Bedirxan, C. A. û Lescot, R. (1990), Kürtçe Grameri (Kurmanci Lehçesi). Paris: Institut Kurde De Paris.
• Bülbül, M. (2020). Rola Paşgira Partîsîp Di Çêkirina Raweyên Ragihandinê, Dananî û Mercî Da. Folklor û Ziman. 1(1). 110-126.
• Delikaya, Ö. (2016). Peyvsazî Di Kurmancî De: Nêrîneke Giştî. (Teza Lîsansa Bilind). Zanîngeha Bîngolê. https://tez.yok.gov.tr/.
• Delahunty, G. P., & Garvey, J. J. (Eds.). (2010). The English language: From sound to sense. Parlor Press LLC.
• Geyik, R. (2022). Taybetmendiyên Zimannasiya Kurdî (Kurmancî) Di Kovara Hawarê De (Fonolojî û Morfolojî). (Teza Doktorayê). Zanîngeha Dicleyê. https://tez.yok.gov.tr/
• Hockett, C. F. (1958). A course in modern Linguistics. New York: Mc Millan.
• Lehrer, A. (1995). Prefixes in English Word Formation. Folia Linguistica. 29. (1-2). 133-148.
• Lieber, R. (2009). Introducing Morphology. Cambridge: Cambridge University Press
• Maloi, R. (2022). The Justification of the Existence of an Interfix in Sesotho. (Teza Lîsansa Bilind). National University of Lesotho. https://repository.tml.nul.ls/bitstream/handle/20.500.14155/1742/Thesis-Justification-Maloi-2022.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
• Muhammed, H. (2016). Peyvsazî Di Zimanê Kurdî De. (Pirtûka Neçapkirî). https://zimannas.files.wordpress.com/2016/08/peyvsazi-kiteb1.pdf. 04.12.2022.
• Plag, I. (2002). Word-formation in English. Cambridge University Press Series ‘Cambridge Textbooks in Linguistics’.
• Rhea, S. (2010). Brief Grammar and Vocabulary of the Kurdish Language of the Hakari District. USA: Gorgias Press.
• Saussure, F. D. (1959). Course in general Linguistics. New York: McGraw-Hill Book Company.
• Tan, S. (2015). Rêzimana Kurmancî (Çapa Sêyem). Stenbol: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Veroj, S. (2014). Veracêkerdena Gramerê Zazakî û Kurmancî: Diyalekt, alfabe û Fonetîk, Morfolojî. (Teza Lîsansa Bilind). Zanîngeha Mardin Artukluyê. https://tez.yok.gov.tr/
• Yonat, M. (2019). Kurmancî Kürtçesi Ağızları Hakkında Sosyolinguistik Bir İnceleme (Muş, Adıyaman, Şırnak Örneği). (Doktora Tezi). Dicle Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/.
• Zîlan, R. (2005a). Pêşgirên Kurmancî. Kurmancî – rojnameya taybetî ya Enstîtûya Kurdî ya Parîsê li ser pirsên zaravê kurmancî. Hejmar 36.
• Zîlan, R. (2005b). Pêşgirên Kurmancî. Kurmancî – rojnameya taybetî ya Enstîtûya Kurdî ya Parîsê li ser pirsên zaravê kurmancî. Hejmar 37.
• Zîlan, R. (2006). Pêşgirên Kurmancî. Kurmancî – rojnameya taybetî ya Enstîtûya Kurdî ya Parîsê li ser pirsên zaravê kurmancî. Hejmar 39.