Di Navbera Nerît û Teknolojiyê da: Jiyan û Hunera Aşiq û Sazbend Elî Dore

Yıl 2024, Sayı: 11, 75 - 95, 29.11.2024

Sevim Hatun Sürücü

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1536260

Öz

Öz
Sözlü kültür toplumun ortak hafızasıdır, bu toplumsal hafıza uzun aşamalar halinde oluşur ve sözlü icra sayesinde korunur. Özellikle yazılı kültürün fazla gelişmediği toplumlarda gelenek ve göreneklerin yanı sıra sosyal ve tarihi değerler de birer birer bu yolla korunup aktarılmaktadır. Sözlü Kürt edebiyatında bu görevin taşıyıcıları farklı isimlerle; dengbêj, hozan/ozan, kilambêj, aşiq, sazbend şeklinde karşımıza çıkar. Sözlü kültür birçok aşamadan geçerek toplumsal değişimlere uyum sağlamakta, değişip dönüşerek varlığını sürdürmektedir. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte geleneksel bir şekilde usta-çırak ilişkisiyle aktarılan sözlü kültür, büyük değişimlere uğramış ve bu da bu kültürde yeni olguların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Elî Dore bu kültürün önemli temsilcilerinden biridir. Çünkü bir taraftan usta-çırak ilişkisi gib geleneksel bağlamda büyürken diğer taraftan teknolojiden faydalanmıştır. Saha görüşmelerine dayanan bu çalışma, Berferat bölgesinin sözlü kültürü bağlamında Elî Dore'nin hayatı ve eserlerine odaklanmaktadır. Çalışma, Dore'nin hayatı, eserleri, beslendiği kaynaklar ve icra ettiği kilamlar üzerinde durmaktadır. Bu amaçla Dore'ye ait, usta malı ve toplumun isteği üzerine hazırlanan kilamlar üzerinde durulakta, ayrıca orijinal kilamlarından "Ez li Ber Diwar"ım ve isminin geniş bir kitleye ulaşmasını sağlayan "Waqasê Gundê Kiligê" adlı kilamı Dewreşe Evdî'nin küçük bir kısmıyla birlikte literatüre kazandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kürtçe, Folklor, Elî Dore, Kilam, Adıyaman

Di Navbera Nerît û Teknolojiyê da: Jiyan û Hunera Aşiq û Sazbend Elî Dore

Öz

Kurte
Çanda devkî, bîra hevpar a civakê ye û ev bîra civakî di merhaleyên dirêj da ava dibe û bi saya serê îcrakarên devkî tê parastin. Bi taybetî di nav wan civakên ku çanda wan a nivîskî zêde pêş neketiye, erf û edet û herwiha qewamên civakî û dîrokî sing bi sing tên veguhastin. Di edebiyata kurdî ya devkî de hilgirên vê peywirê, bi navên xwe yên cuda dengbêj, sazbend û aşiq dertên pêşberî me. Çanda devkî di gelek merheleyan ra derbas dibe û bi demê ra vegêr û vegêran jî ji guherînên demî û civakî muesir dibin û herwisa bi îcrakariyên nû ra vediguhere û berdewam dike. Bi pêşketina alavên teknolojiyê ra, çanda devkî ya ku bi têkiliya hoste-şagirt va bi rengekî adetî dewam dikir, rastî guherînên mezin hatin û vê yekê diyardeyên nû di vê çandê de peyda kirin. Elî Dore jî yek ji nûnerê vê çandê ye. Ev xebat ku xwe dispêre hevpeyvînên qadê, di çarçoveya çanda devkî ya herêma Berferatê da, bala xwe dide jiyan û berhemên Elî Dore. Di vê çarçoveyê da xebat, li ser jiyan, çavkaniyên wî yên çanda devkî û afirîneriya wî hûr dibe. Bi vê armancê kilamên aidî wî û kilamên li ser daxwazên cimaetê hatine amadekirin tên destnîşankirin. Herwiha, çend kilamên wî yên xweser, kilama bi navê “Weqasê Gundê Kiligê” ku pê navdar bûye, tevî beşeke biçûk ji Dewrêşê Evdî tên bernivîsandin.

Anahtar Kelimeler

Folklor, Edebiyata Devkî, Elî Dore, Kilam, Semsûr

Between Tradition and Technology: The Life and Art of the Ashiq and Sazbend Elî Dore

Öz

Abstract
Oral culture is the collective memory of society, formed over lengthy periods and preserved through key oral transmitters. Particularly in societies with underdeveloped written cultures, traditions, customs, social values, and historical narratives are passed down individually. In Kurdish oral literature, those who uphold this cultural heritage are identified by various titles, such as dengbêj, stranbêj and şair. Oral culture undergoes multiple phases, adapting to temporal and social changes while maintaining continuity with new practices. With the advent of technological advancements, the traditional master-disciple dynamic within oral culture experienced significant transformations, introducing new elements to this culture. Elî Dore is a notable representative of this tradition. This work, based on field interviews, examines the life and contributions of Elî Dore within the oral culture of the Berferat region. It examines his life, sources of oral poetry, and creative output. To this end, it documents community-related anecdotes and compositions associated with him. Additionally, it features several of his original poems, including the renowned kilam named "Waqasê Gundê Kiligê," along with an excerpt from Kurdish epic Dewrêş Evdî.

Anahtar Kelimeler

Kurdish, Oral Literature, Elî Dore, Kilam, Adıyaman

Kaynakça

• Akyol, H. (2011a). Antolojiya Dengbêjan:1. Stenbol: Weşanên Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê.
• Akyol, H. (2011b). Antolojiya Dengbêjan:2. Stenbol: Weşanên Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê.
• Akyol, H. (2011c). Antolojiya Dengbêjan:3. Stenbol: Weşanên Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê.
• Aras, A. (2022). Evdalê Zeynikê (Şairê Kurda yê Efsanewî). Çapa Sêyem. İstanbul: Nûbihar.
• Aslan, M. (2019). Taybetmendiyên Hunera Dengbêjiya Kurdî. İ. Baz û yd. (Ed.), Uluslararası Dengbêjlik Kültürü ve Dengbêjler Sempozyum Bildirileri. Birinci Baskı. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları.
• Berbir, H. (2007). Destan û Çîrokên Kurdî (Ji Denbêj Fadilê Kufragî). Diyarbakır: Enstîtuya Kurdî ya Amedê.
• Celîl, O. û Celîl, C. (2013). Zargotina Kurda -1. Çapa Sêyem. İstanbul: Aram.
• Celîl, O. û Celîl, C. (2013). Zargotina Kurda -2. Çapa Sêyem. İstanbul: Aram.
• Delikaya, Ö. û Ertekin, M. Z. (2021). “Li Geliyê Çatê Tav Diziriqî: Topogeny û Nexşeya Devkî di Kilama Elî Xarza de”, Kurdiyat, 3, 11-25.
• Delikaya, Ö. (2023). Aşiqê Eşqê: Dengbêj û Sazbend Xalidê Xendeqa. O. Bozan û yd. (Ed.) Cumhuriyetin 100. Yılında Ergani: Din-Eğitim-Kültür. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Dore, E. (2023, Kanûna Pêşîn). Hevpeyvîna ji aliyê Sevim Hatun Sürücü va. [hevpeyvîna rûbirû].
• Güneş, Ö. û Şahin, İ. (2021). Antolojiya Dengbêjan 3: Dengbêj Huseyno. Çapa Yekem. İstanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö. û Şahin, İ. (2022). Antolojiya Dengbêjan 1: Dengbêj Reso. Çapa Sêyem. İstanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö. û Şahin, İ. (2023). Antolojiya Dengbêjan 2:Dengbêj Şakiro. Çapa Pêncem. İstanbul: Nûbihar.
• Hesqera, E. û Yoldaş, E. (2018). Kilama Şêhîn. Kovara Nûbihar. Jimar:145. sal:26. cild:22.
• Kardaş, C. (2017). Aşığın Sazı Dengbêjin Sesi. Ankara: Eğiten Kitap
• Ong, W. (2020). Sözlü ve Yazılı Kültür. Yedinci Basım. İstanbul: Metis Yayınları.
• Sträuli, B. (2017) - Dewrêşê Evdî - Dewresh, Son of Evdi A Kurmanji Epic as Performed by the Berazi Singer Baqî Xido. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Sträuli, B. (2021) “Our Steppe is Vast ...”: Kurdish Epics and Tribal Stories from Urfa, 1906 Collected by Oskar Mann. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Yaş, Z. (2016). Elî Tico. Folklora Kurda. Jimar: 7. r. 46-49.
• Ahuri Köyü. (2013, Sibat 21). Ali DORE TRT 6 [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=TytWtn7uExE
• Ahuri Köyü. (2013, Sibat 21). Ali DORE TRT 6 [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=TytWtn7uExE
• Ahuri Köyü. 2013. “Ali DORE TRT 6.” YouTube.
• Ali Döre - Topic. (2020, Nîsan 15). Buke Le [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=gPpxWajEl2o
• Ali Döre - Topic. (2023b, Cotmeh 5). Şahinemın [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=WRzactHs6yw
• Ali Döre - Topic. 2023. “Depreme Ağıt (Yeni).” YouTube.
• Klay Muzik. 2021. “Ali Döre - Delal ( 2021 ).” YouTube.
• Köylünün Sesi Tv. PROGRAMI. 2023a. “Ali Döre (Emâ SAZBEND ANISINA) #Alidöre #Alidore #Köylününsesi #Adıyaman #Dengbej.” YouTube.
• Köylünün Sesi Tv. PROGRAMI. 2023a. “Ali Döre Dengbejî Adıyamanê Havolê Ema Sazbend Ali Döre #Alidöre #Köylününsesi #Emasazbend #Emaxace.” YouTube.
• Köylünün Sesi Tv. PROGRAMI. 2023b. “Alî Dörê Û Ema Sazbend.. #Emasazbend #Alidöre #Alidore #Köylününsesi #Adıyaman.” YouTube.
• Mehmet Can ê Sêlem. Yükleyen: Mehmet MAMAŞ. (2021, Çiriya Paşîn 27). 28 Kasım 2021 [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=NYaENP2LsdM