Cotepeyv di Dîwana Şêx Şemseddînê Exlatî da

Yıl 2024, Sayı: 11, 1 - 17, 29.11.2024

Önder Beyter , Zafer Açar

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1564380

Öz

İkilemeler morfem ve kelime tekrarlarından oluşan dilbilgisel ve anlamsal söz kalıplarıdır. Aynı zamanda cümle içerisinde yorum gücünü artıran, anlamı güçlendiren ve kavramları zenginleştiren yapılardır. Kürtçe'de kimi dilbigisi çalışmalarında ikilemelerin tanım ve örneklendirmelerine yer verilmiş olsa da, literatürde, kategorilendirme hususunda ve Kürtçe metinlerden seçme örnekler yapan çalışmalar çok azdır.
Çalışmamız Şey Şemseddin Ahlati Divanı'nın ikilemelerini incelemektedir. Bu çalışmaya neden olan etkenlerden birisi de Ahlati'nin şiirindeki ses ve kelime tekrarlarından oluşan edebi ifadeler ve müzikal ahenktir ki bu konu için yeterince malzemeyi ihtiva etmektedir. Çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde çalışmamızı her bir kategorisi farklı başlıklardan oluşan dört kategori halinde ele aldık. Her başlık için Ahlati Divanı’ndan alıntıladığımız örnekleri açıkladık. İkinci bölümde ise önerdiğimiz kategorilere göre divandaki ikilemeleri tasnifleyip liste haline getirdik.
Bu çalışmamızla Ahlati'nin Divanı'nda 106 ikileme tesbit ettik ve ikilemelerin; aynı sözcüklerden oluşan, eş anlamlı, yakın anlamlı, zıt anlamlı şeklinde kullanıldığını gördük. Aynı şekilde ikilemelerin isim, sıfat, zarf, eylem ve nida biçimlerinden faydalanıldığını, edat ve bağlaçlar yardımıyla da ikileme oluşturulduğunu ortaya çıkardık. Yine Ahlati'nin anlamsız söcüklerle oluşturulan ikilemeleri kullanmadığını tesbit ettik. Öte yandan Ahlati'nin Divanı'ndaki önemli sayıda ikilemenin onun tasavvufî meşrep ve karekterine işaret ettiğini ve bu yönüyle araştırmaya değer olduğunu ortaya koyduk.

Anahtar Kelimeler

İkleme, ikileme türleri, Şeyh Şemsedddin Ahlati Divanı

Cotepeyv di Dîwana Şêx Şemseddînê Exlatî da

Öz

Cotepeyv wekî cureyeke komepeyvan bi dubarebûna morfem an jî peyvan saz dibe ku bi vê dibe qalibekî rêzimanî û maneyî. Dîsa cotepeyv di risteyê da erkên giring ên wekî xurtkirina hêza ravekirinê, dupatkirina wateyê û dewlemendkirina têgehê hildigire. Hin rêzimanên kurmancî cih dane pênase û nimûnekirina cotepeyvan, lê xusûsen, di kategorîkirina cotepeyvan da, di lîteratura kurdî da kêm xebat hene û herwiha li ser metnên kurmancî kêm xebat hatine kirin.
Xebata me cotepeyvên Dîwana Şêx Şemsedînê Exlatî vedikole. Yek ji egerên vê xebatê jî hêla şiira Exlatî ya ku bi tekrara deng û peyvan sazbûyî û ahenga muzîkal e ku têra xwe nimûneyan pêşkêşî vê sehayê dike. Me ev xebata xwe kire du beşan. Di beşa yekem da me ji bo cotepeyvan çar kategorî pêşniyaz kir û me her kategoriyek jî dabeşî ser çendîn sernavan kirin. Her wiha ji bo van sernavan jî me ji dîwana Exlatî mînak anîn û parve kirin. Di beşa duyem da jî li gorî kategoriyên me pêşniyaz kirin, me cotepeyvên dîwana Exlatî tesnîf kirin û kirin lîste.
Bi vê xebata xwe ve me di dîwana Exlatî da 106 cotepeyv tesbît kirin. Her wiha me dît ku Exlatî di dîwana xwe da cotepeyvên ji heman peyvan û her wiha yên ji peyvên hemwate, nêzwate û dijwate emilandine. Dîsa bi qasî ku me tesbît kir, Exlatî di helbestên xwe da di forma navdêr, rengdêr, hoker, lêker û nîdayê da sûd ji cotepeyvan wergirtiye û bi wasiteya daçek û gihanekan jî cotepeyv çêkirine. Dîsa me dît ku Exlatî di helbestên xwe da cotepeyvên ku ji peyvên bêwate çêdibin, neemilandine. Ji aliyekî din ve jî pareke mezin ya cotepeyvên Exlatî karekter û meşrebê wî yê tesewifî diyar dike ku hêjayî lêkolînan e.

Anahtar Kelimeler

Cotepeyv, cureyên cotepeyvan, Dîwana Şêx Şemseddînê Exlatî

Reduplications in Sheikh Shamsedddin Akhlati's Diwan

Öz

Reduplications are grammatical and semantic word patterns consisting of morpheme and word repetitions. At the same time, they are structures that increase the power of interpretation, strengthen meaning and enrich concepts in sentences. Although some linguistic studies in Kurdish have included definitions and exemplifications of doubling, there are very few studies in the literature on categorization and selected examples from Kurdish texts.
Our study analyzes the reduplications of Şey Şemseddin Akhlati's Diwan. One of the factors that led to this study is the literary expressions and musical harmony consisting of sound and word repetitions in Akhlati's poetry, which contains enough material for this subject. Our study consists of two parts. In the first part, we have divided our study into four categories, each category consisting of a number of headings. For each heading, we have explained the examples we have quoted from the Diwan. In the second part, we have classified and listed the reduplications in Akhlati's Diwan according to the categories we have proposed.
In this study, we have identified 106 reduplications in Akhlati's Diwan. We have found that Akhlati uses reduplications in the Diwan as consisting of the same words, synonyms, close meaning, antonyms. In the same way, we found out that he utilized the noun, adjective, adverb, verb and noun forms of doublets, and formed doublets with the help of prepositions and conjunctions. We also found out that Akhlati did not use reduplications formed with meaningless words. On the other hand, we revealed that a significant number of reduplications in Akhlati's Diwan point to his Sufi style and character and that this aspect is worthy of research.

Anahtar Kelimeler

Reduplications, reduplication types, Sheikh Shamsedddin Akhlati’s Diwan

Kaynakça

• Adak, A. (2017). Aheng û Mûsîqî di Helbestên Melayê Cizîrî de. Mukaddime, 8(1), 41-76.
• Aktan, B. (2016). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi. Eğitim Yayınevi.
• Baran, B. (2010). Rêzimana Kurmancî. Belkî.
• Başçı, V., & Aykaç, Y. (2022). Dahûrı̂neke Tesewifı̂ li Ser Qesı̂deya “Çelebı̂” ya Şêx Şemsedı̂nê Qutbê Exlatı̂. Kurdiname (7), 74-103.
• Borak, M. (2014). Ferhenga Biwêjan (Çapa 2yem). Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Çoraklı, Ş. (2001). Türkçenin Yaratma Gücü İkilemeler (I). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17 (Efrasiyap Gemalmaz Özel Sayısı), 53-60.
• Çürük, Y. (2016). İkilemelerin Dilbilgisel Anlamları. The Journal of Academic Social Science Studies (48), 397-411. Demir, T. (2006). Türkçe Dilbilgisi. Kurmay Kitabevi.
• Ertekin, Z. û Açar Z. (2015). Di Kurmancî da Cotepeyv û Cureyên Wan. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, 1(1), 82-92.
• Exlatî, Ş. Ş. (2022). Dîwan (werger û nîşe: Bedrettin Basuğuy). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Harman Ö. F. û Kurnaz C. (1998). Hüdhüd, İslam Ansiklopedisi, C. 18. İstanbul: DİB Yayınları.
• Hasphelmath, M., & Sims, A. D. (2010). Understanding Morphology. London: Hodder Education an Hachette UK Company.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türk Dilinde İkileme (2. Baskı). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Knysh, A. (2011). Tasavvuf Tarihi. Ufuk Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü (4. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Serdar, B. (2015). Dîwana Şêx Şemseddînê Exlatî-Metn û Vekolîn. Nûbihar.
• Tan, S. (2015). Rêzimana Kurmancî. Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Taş, İ. (2012). Kutadgu Bilig’de İkilemeler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Beletten, 60 (2), 43-96.
• Tenik, A. (2022). Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar (3. Baskı). Nûbihar.
• Urbanczyk, S. (2024, October 5). Phonological and Morphological Aspects of Reduplication. Oxford Research Encyclopedia of Linguistics, s. 1. https://oxfordre.com/ linguistics/ view/ 10.1093/ acrefore/ 9780199384655.001.0001/ acrefore-978
• Yıldırım, K. (2013). Temel Alıştırma ve Metinlerle Kürtçe Dilbilgisi Kurmanci Lehçesi (3. Baskı). Avesta.
• Yılmaz, S. (2013). Dîwana Şêx Şemseddînê Exlatî-Metn û Lêkolîn. Mardin: Artuklu Üniversitesi.