From Opposıtıon To Allıance: Relationshıps Between Nakshbandi Sheikhs And Kurdish Tribal Leaders

Yıl 2025, Sayı: 12, 67 - 86, 30.04.2025

Mustafa Aslan

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1657460

Öz

The available sources indicate that the Naqshbandi order entered the Kurdistan land three hundred years ago. However, especially after Mawlana Khalit returned from India, the order spread and its sheikhs took their place in society as charismatic figures. In other words, the caliphs who received permission from Mawlana Khalit spread the order among the people. The majority of the society supported this order and people from all classes became disciples of Mewlana Halit's caliphs. This expansion frightened the powerful tribal leaders and other local power holders. Consequently, these leaders opposed the sheikhs belonging to the Naqshbandi order. These local leaders, together with sheikhs of the Qadiri Sufi order, first this opposition opposition towards Mawlana Khalid.
When we look at the studies conducted on Kurdish Naqshbandi sheikhs, after the period of opposition and rivalry, a long-term alliance process begins between Kurdish sheikhs and tribal leaders. It seems that despite the resistance from local leaders and administrators, the guidance activities of the sheikhs and of their caliphs weakened their power within society, while increasing the respect and support of the people towards the sheikhs. In other word their efforts to oppose and prevent the sheikhs’ activities increased the respect and love of the people fort the sheikhs. In short, the tribal leaders realized that it would be more in their interest to approach and cooperate with the sheikhs rather than oppose them. Undoubtedly, during this process, the sheikhs also saw that their power in society would increase if they made these leaders their allies and friends.
In this study, we focused on the opposition and alliance relationships between Kurdish Naqshbandi sheikhs and tribal leaders by using the available sources. By examining the backgrounds of Sheikh Seyda from Norşin, Sheikh Ahmed Xiznawi, his grandson Sheikh Muhammed Xiznawi, and Sheikh Reşit from Menzil as examples, we tried to illustrate the aforementioned opposition and cooperation between Kurdish Naqshbandi sheikhs and tribal leaders.
The study consists of three parts. In the first part, we briefly provided information about the history of the Naqshbandi order's arrival in the Kurdistan land. Following this section, we briefly discussed the relationships of Kurdish sheikhs with state power. With the help of a few examples, we wanted to demonstrate how Naqshbandi sheikhs managed to hold a strong place within society despite the opposition from the central authority. In the second part of the study, using the same method, we provided information about the past of the mentioned sheikhs and a few others and thus we tried to show how theses sheikhs were successful in their struggles and gained fame within society. In the rest of this part, we discussed how these sheikhs established themselves as religious, social, and political leaders within society. In the third part, we especially focused on the opposition and alliance relations between the aforementioned sheikhs and tribal leaders, and discussed the reasons behind this opposition and alliance.
In the conclusion, attention was drawn to the success of the Naqshbandi Kurdish Sheikhs in having a social and political role in society as charismatic leaders, despite all the obstacles and violent methods used by the central and local autorities.

Anahtar Kelimeler

Mewlana Khalit , Sheikh , Tribal Leaders , Nakshbandi Order , Kurdistan , Power

Pêwendîyên Şêxên Neqşîbendî û Serokeşîrên Kurdan: Ji Rikberîyê Ber Bi Hevkarîyê Ve

Öz

Çavkanîyên li ber dest diyar dikin ku terîqeta neqşbendî berî sê sed salî ketiye xaka Kurdistanê. Lê bi taybetî piştî vegera Mewlana Xalid ji Hindê terîqet belav bûye û şêxên wê di nava civakê da wekî kesayetîyên karîzmatîk ên dînî cî girtin e. Bi gotinek din xelîfeyên ku jê îcaze ji Mewlana Xalid standin terîqet di nava gel da belav kirin û dan naskirin. Piranîya civakê piştgirî da vê terîqetê û ji her çîna civakî mirov bûne mirîdên şêxan. Vê belavbûnê di heman demê da tirs û xof xiste dilê serokeşîr û desthilatdarên din. Ev yek jî bû sedema rikberîya wan li hember şêxên kurd ên neqişbendî. Desthilatdarên herêmî digel şêxên qadirî cara pêşî rikberîya xwe li hember Mewlana Xalid nîşan da.
Dema mirov li xebatên derbarê şêxên kurd neqişbendî da hatine kirin mêze dike xuya dibe ku piştî êwra rikberî û reqabetê, hevkarîyeka bi dom û dirêj bi taybetî di navbera şêxan û serokeşîran da pêk hatiye. Weha xuya dike ku desthilatdarên herêmî wekî serokeşîran têgihiştin ku digel dijderketina wan çalakîyên îrşadî yên şêx û xelîfeyên neqişbendî her ku diçe hêza wan di nav civakê da kêm dike û hezkirin û rêzgirtina civakê li hember şêxan geştir dike. Wate serokeşîran dît ku berjewendîyên wan ne di dijderketina şêxan da ye; lê di nêzîkbûn û hevkarîya bi wan ra de ye. Helbet di nav pêvajoyê da şêxan jî dît ku çiqas karibin van serokaşîran bikin heval û hevkarên xwe dê hêza wan li nav civakê zexmtir bibe.
Di çarçoveya vê xebatê da bi sûdwergirtina ji çavkanîyên berdest, em li ser vê rikberî û hevkarîya şêxên kurd neqişbendî û serokeşîran rawestîyan. Bi rêya analîza serborîya şêxên wekî mînak Şêx Seydayê Norşînî, Şêx Ehmed Xiznawî û nevîyê wî Şêx Mihemed Xiznawî, û Şêx Reşîdê Menzîlê me hewl da vê rikberî hevkarîya şêxên neqişbendî û serokeşîran analîz bikin.
Ev xebat ji sê beşan pêk tê. Di beşa yekem da me bi kurtasî derbarê paşxaneya dîrokî ya hatina terîqeta neqşbendî li xaka Kurdistanê da çend agahî dan. Di berdewamîya vê beşê da em li ser têkilîyên şêxên kurd neqişbendî digel desthilatdarîya dewletê rawestîyan. Bi rêya çend mînakan me xwest em destnîşan bikin bê şêxên neqişbendî digel dijderketina desthilatdarîya navendî wekî serokên xwedî hêz çawa di nava civakê da cî girtine. Di beşa duyem da bi heman rêbazê me derbarê serborîya şêxên navborî û çend şêxên din agahî dan û hewl da rave bikin bê çawa ev şêx di têkoşîna xwe ya terîqetî da bi ser ketine û navûdengê wan li nav gel belav bûye. Di berdewamîya vê beşê da prosesa cî girtina heman şêxan wekî serokên dînî, civakî û sîyasî di nava civakê da hate nirxandin. Di beşa sêyem da em bi taybetî li ser têkilîyên rikberî û hevkarî yên van şêxan digel serokeşîran rawestîyan û me sedemên vê rikberî û hevkarîyê nirxand.
Di encamê da jî hate destnîşankirin ku digel her cure astengkirin ji alî desthilatdaran û tundîya li hember wan hatîye kirin, şêxên kurd ên neqişbendî her dem bi ser ketine û bûne serokên dînî yên karîzmatîk û xwedî rolek civakî û sîyasî di nava civakê da.

Anahtar Kelimeler

Mewlana Xalid , Şêx , Serokeşîr , Terîqeta neqişbendî , Kurdistan , Desthilatdarî

Pêwendîyên Şêxên Neqşîbendî û Serokeşîrên Kurdan: Ji Rikberîyê Ber Bi Hevkarîyê Ve

Öz

Eldeki kaynaklar gösteriyor ki Nakşibendî tarikatı üç yüz yıl önce Kürdistan topraklarına girmiştir. Ancak özellikle Mewlana Halit Hindistan’dan döndükten sonra ile tarikat yayılmış ve ona mensup şeyhler karizmatik şahsiyetler olarak toplum içinde yer almışlardır. Diğer bir deyimle Mewlana Halit’ten icazet alan halifeler tarikatı halk arasında yaydılar. Toplumun çoğunluğu bu tarikata destek verdi ve her sınıftan insanlar Mewlana Halit halifelerinin müridi oldu. Bu yayılma aynı zamanda güçlü olan aşiret liderleri ve diğer yerel iktidar sahiplerini ürküttü. Bu da söz konusu liderlerin Nakşibendi tarikatına mensup şeyhlere karşı çıkmalarına neden oldu. Bu yerel liderler Kadirî tarikatı şeyhleriyle birlikte bu karşı çıkışlarını ilk defa Mewlana Halit’e karşı gösterdiler.
Kürt Nakşibendi şeyhlerine dair yapılmış çalışmalara baktığımızda muhalefet ve rekabet döneminden sonra Kürt şeyleri ile aşiret liderleri arasında uzun boylu bir ittifak süreci başlıyor. Öyle anlaşılıyor ki aşiret liderleri gibi yerel yöneticiler karşı çıkmalarına rağmen şeyh ve halifelerinin irşat faaliyetleri onların toplum içindeki gücünü zayıfladığını buna karşı halkın şeyhlere karşı saygı ve desteğini arttırdığını fark ettiler. Şeyhlerin faaliyetlerine karşı çıkma ve engelleme çabaları halkın şeyhlere olan saygı ve sevgisini arttırdı. Kısaca aşiret liderleri şeyhlere karşı çıkmanın değil onlara yaklaşarak iş birliği yapmanın daha çok kendi çıkarlarına olacağını fark ettiler. Kuşkusuz, bu süreçte şeyhler de bu liderleri kendilerine müttefik ve dost yaptıkça toplum içindeki güçlerinin daha çok artacağını gördüler.
Bu çalışmada eldeki kaynaklardan yararlanarak Nakşibendi Kürt şeyleri ile aşiret liderleri arasındaki bu muhalefet ve ittifak ilişkileri üzerinde durduk. Norşinli Şeyh Seyda, Şeyh Ahmed Xiznawi ve torunu Şeyh Muhamed Xiznawî ile Menzilli Şey Reşit’in geçmişleri örnek olarak irdelenerek Nakşibendi Kürt şeyhleri ile aşiret liderleri arasındaki söz konusu muhalefet ve iş birliğini göstermeye çalıştık.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Nakşibendi tarikatının Kürdistan topraklarına geliş tarihçesi hakkında kısaca bilgiler verdik. Bu bölümün devamında Kürt şeyhlerinin devlet iktidarıyla olan ilişkileri üzerinde kısaca durduk. Verilen birkaç örneğin yardımıyla Nakşibendi şeyhlerin merkezi iktidarın karşı çıkmasına rağmen nasıl toplum içinde güçlü bir yer aldıklarını göstermek istedik. İkinci bölümde aynı yöntemle adı geçen şeyhler ile diğer birkaç şeyhin geçmişi hakkında bilgiler verdik ve böylece bu şeyhlerin tarikat mücadelelerinde nasıl başarılı oldukları ve toplum içinde isim yaptıkları göstermeye çalıştık. Bu bölümün devamında aynı şeyhlerin, dini, sosyal ve siyasi liderler olarak toplum içinde nasıl yer edindiklerini tartıştık. Üçüncü bölümde ise özellikle adı geçen şeyhlerin aşiret liderleriyle olan muhalefet ve ittifak ilişkileri üzerinde durduk ve söz konusu muhalefet ve ittifakın nedenlerini ele aldık.
Sonuç kısmında ise iktidar sahiplerinin gösterdiği her türlü engelleme ve başvurduğu şiddet yöntemine rağmen Nakşibendi Kürt Şeyhlerinin karizmatik liderler olarak toplum içinde sosyal ve siyasi bir rol sahibi olma başarılarına dikkat çekildi.

Anahtar Kelimeler

Mewlana Halit , Şeyh , Aşiret Liderleri , Nakşibendi Tarikatı , Kürdistan , İktidar

Kaynakça

• Algar, H. (1990a), “A Brief History of the Naqshbandî Order”, Gobarieau, M., Popovic, A., Zarcone, T. (eds),
• Naqshbandis : Changements et situation actuelle d'un ordre mystique musulman, Acte de la table ronde, Sèvre 4 mai 1985, Istanbul: I. F. E. A. & ISIS, 3-44.
• --------- (1990b), “Political Aspects of Naqshbandi History”, Gobarieau, M., Popovic, A., Zarcone, T. (eds), Naqshbandis : Changements et situation actuelle d'un ordre mystique musulman, Acte de la table ronde, Sèvre 4 mai 1985, I. F. E. A. & ISIS, Istanbul, 45-56.
• --------- (2013), Nakşibendîlik, 4. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Chebel, M. (1995), Dictionnaire des symboles musulmans. Rites, mystique et civilisation, Paris: Albin Michel.
• Chodkiewicz, C. (1980), Le shaykh Khâlid (1780-1827) et la Tariqa Naqshbandiyya en Syrie, Mémoire de Maîtrise, Université de Sorbonne Paris IV.
• Çakir, R. (1995), Ayet ve Slogan : Türkiye'de İslami Oluşumlar, (8. Baskı) İstanbul: Metis Yayıncılık.
• Edmonds, C. J. (1957), Kurds, Turks and Arabs, London: Oxford Univ. Press.
• Hakim H. (1983), Confrérie des Naqshbandis au Kurdistan au XIXème siècle, thèse de 3ème cycle, Paris IV.
• Jong, F. de (1990), “The Naqshbandiyya in Egypt and Syria. Aspects of Its History and Observations concerning its Present-Day Condition”, Gobarieau, M., Popovic, A., Zarcone, T. (eds), Naqshbandis : Changements et situation actuelle d'un ordre mystique musulman, Acte de la table ronde, Sèvre 4 mai 1985, Istanbul: I. F. E. A. & ISIS, , 589-601.
• Jweideh, W. (2012), Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, Kökenleri ve Gelişimi, (wer. Çekem, İ & Duman, A.), Çapa 7em, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Nezan, K. (1981), “Introduction. Les Kurdes sous l’Empire ottoman”, Chaliand, G. (ed), Les Kurdes et le Kurdistan, Paris: PCM, 31-68.
• Rondot, P. (1936), Tribus montagnardes de l'Asie antérieure. Quelques aspects sociaux des populations kurdes et assyriennes, Bulletin d'Études Orientales, tome VI, 1-50.
• Van Bruinessen, M. (1990), “The Naqshbandi Order in 17th-Century", Gobarieau, M., Popovic, A., Zarcone, T. (eds), Naqshbandis : Changements et situation actuelle d'un ordre mystique musulman, Acte de la table ronde, Sèvre 4 mai 1985, Istanbul: I. F. E. A. & ISIS, 337-360
• Van Bruinessen, M. (1992), Agha, Shaikh and State. The Social and Political Structures of Kurdistan, 2nd ed., London: Zed Books Ltd
• Van Bruinessen, M. (1995), Kürdistan Üzerine Yazılar İstanbul: İletişim Yayınları.
• Van Bruinessen, M. (2000), “The Qâdiriyya and the Lineages of Qâdirî Shaykh Among the Kurds”, Zarcone, T., Işın, E., Buehler A. (eds), Journal of the History of Sufisim, Special Issue: The Qâdiriyya Order, Istanbul: Simurg, 131-150
• Van Bruinessen, M. (2011), Mullas, Sufis and Heretics, The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles, İstanbul: The Issis Press
• Van Bruinessen, M. & Boeschoten, H. (1988), Evliya Çelebi in Diyarbakir, E.J. Brill, Lieden, New York, Kobenhavn, Köln
• Vanly, S. (1981), “Les Kurdes d'Iran”, Chaliand G. (ed), Les Kurdes et le Kurdistan, Paris: PCM, 225-303.
• Yüksel, M. (1993), Kürdistan'da Değişim Süreci, Ankara: SOR Yayıncılık.