Tîrêj Şiirinde Tarihsel Unsurlar

Yıl 2023, Sayı: 7, 27 - 43, 20.06.2023

Nurettin Ertekin

Öz

Edebiyat, toplumun ahlak ve vicdan gibi ortak duygu ve düşüncelerini sanat yolu ile dile getirir. Tarih, toplumun geçmişini ve toplumun başına gelen olayları konu edinir. Edebiyat ve tarih sosyal ve beşeri birer bilim dalı olmaları hasebiyle aralarında güçlü bir ilişki bulunmaktadır. Edebiyat ve özellikle şiir, tarihi ve toplumsal hafızayı canlı tutmak için bir araç olarak kullanmıştır. Kürt edebiyatının önde gelen şairlerinden Tîrêj, şiirlerinde tarihi fazlaca konu edinen şairlerinden birisidir. Bu çalışmada tarih ve edebiyat ilişkisine değinilecek ve Tîrêj’in şiirlerinde tarihin nasıl yer aldığı irdelenecektir. Sonuç olarak Tîrêj’ın konusu tarih olan şiirleri ile tarihi olayları tasvir eden şiirleri ile dastanımsı şiirleri ve tarih maddesi ile tarih ve tarihi olayları aktarmak istediği görülecektir.

Anahtar Kelimeler

Kürt Edebiyatı, Tîrêj, Şiir, Tarih, Şiir ve tarih ilişkisi

Historical Elements in Tîrêj Poetry

Öz

Literature is an artistic expression of common emotions and ideas of the society, such as morality and conscience, through art. History is the narrative of the past events in a society. There is a strong correlation between literature and history since they are both humanities. Literature and especially the history of poetry have been used as a tool to keep the social memory alive. One of the leading poets in Kurdish literature, Tîrêj employed several historical themes in his poetry. The present study aimed to discuss the correlation between history and literature and the historical content in Tîrêj's poetry. Thus, it aimed to demonstrate that poetry plays a key role in the vitality of social memory, employs history for this purpose, and Tîrêj constructed his poetry based on this correlation.

Anahtar Kelimeler

Kurdish literature, Tîrêj, Poetry, Historical elements, Correlation between poetry and history

Hêmaya Dîrokê di Helbesta Tîrêj de

Öz

Wêje, rewişt, sinc, wicdan û hizra hevpar ya civakê bi hêza hunerê derdixe holê. Dîrok, rabirdû û serpêhatiyên civakê tîne ziman. Bi sedema her du zanist bi civakê re têkildar in, bivê nevê têkiliyek bi hev re ava kirine. Edebiyat û bi taybetî jî helbest ji bo zindî hiştina hafizeya dîrokî û civakî weke amûrek hatiye bikaranîn. Tîrêj, yek ji wan helbestvanan e ku di helbestên xwe de giringî daye dîrokê. Di vê xebatê de em ê li ser têkilîya di navbera helbest û dîrokê de rawestin û di helbestên Tîrêj de rengvedana dîrokê vekolînin. Di encamê de em ê bibînin ku Tîrêj bi helbestên mijardîrok bi teswîra rûdanên dîrokî bi serpêhatî û maddeya tarîxê xwestîye dîrokê ragihîne.

Anahtar Kelimeler

Wêjeya kurdî, Tîrêj, Helbest, Dîrok, Têkilîya wêje û dîrokê

Kaynakça

• Amûzişî, S. P. (1396). 'Ulûmê Funûn û Edebî. Tehran: Şirketê Çap û Neşrê Kîtaphayê Dersî.
• Aqtepî, Ş. 'E. (2002). Dîwana Rûhî. Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Aqtepî, Ş. 'E. (2016). Rewdu’n-Ne’îm. Diyarbakır: Seyda Yayınları.
• Arîkele, Z. A. (2016). Şîretname. Diyarbakır: Aram.
• Aykaç, Y. (2022). “Şah û Pahlewanên Mîtolojîk di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de”. Mîtos û Edebiyat Mîtosên Kurdo-Îranî di Edebiyata Kurdî de. (Ed. Shahab Vali & Kenan Subaşı). Stenbol: Nûbihar.
• Bateyî, M. H. (2015). Mewlûda Nebî. Diyarbakır: Dini Neşriyat Kitabevi.
• Bedlîsî, Ş. (1998). Şerefname -Kürd Tarihi- Türkçeye Çeviren: M.Emin Bozarslan. İstanbul: Deng.
• Bethaî, S. H. (1381). Şi'r û neqşê an der camî'e. Danişgedeê Edebiyat û 'Ulûmê însanî, Dewre 52, Şomare 162, Tehran, 161-172.
• Budaq, S. K. (2004). Dîroka Nijada Şêrwan (Dîroka Mîrekên Şêrwanê). İstanbul: Enstituya Kurdî Ya Stenbolê.
• Cülük, A. (2018). İran İslam Devrimi ve Ulemanın Zaferi. Güvenlik Çalışmaları Dergisi , 20 (1), 87-103.
• Cegerxwîn. (1992). Kîme Ez. İstanbul: Deng.
• Celîl, O. (2001). Kürt Kahramanlık Destanı, Dımdım, Rusçadan Çeviren, İbrahim Kale. İstanbul: Avesta.
• Demir, A. (2012). Qewlê Newala Sîsebanê. İstanbul: Nûbihar.
• Durre, A. (2002). Şerha Dîwana Ehmedê Xanî, Felsefe û Jiyana Wî. İstanbul: Keskesor.
• el-Babanî, A. b. (2019). Siyer'ul Ekrad, Bâban ve Erdelan Kürtleri Tarihi (1523-1870), Hazırlayan: Veysel Başçı & Eral Ceylan. İstanbul: Peywend.
• Ertekin, M. Z. (2016). Analîzek Li Ser Guldana Hezîn Di Çarçoveya Şîretnameyên Kurdî De. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi , 2 (3), 62-86.
• Fesayî, M. R. (1380). Enwa'ê Şi'rê Farsî. Şîraz: Nuwêd.
• Günyüz, M. (2010). Tarih-Edebiyat İlişkisi. Somuncu Baba Aylık İlim Kültür ve Edebiyat Dergisi, Yıl 17, sayı 118, Ağustos, 66-67.
• Gemi, A. (2018). Çend Agahî Derheq Jiyana Feqe Reşîd û Sirru-l Mehşera Wî de. Nûbihar Akademî, Jimar 9, Sal 5, 127-145.
• Hedili, K. S. (2016, 12 12). Çandname. Çandname: https://candname.com/weje-u-dirok/
• Ibrahîm, I. (2016). Rengvedana Dîroka Kurdî Di Helbestên Cegerxwîn De. Mardîn: Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtûya Zimanê Zindî yên li Tirkiyeyê, Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî, Teza Lîsansa Bilind.
• Ibrahîm, I. (2018). Rengvedana Dîroka Kurdî Di Helbestên Cegerxwîn. Stockholm, Swêd: Apec Tryck & Förlag AB.
• Kaya, Ş. (1991). Hevpeyvînek Bi Seyfayê Tîrêj Re. Berhem, Kovara Lêkolînên Civakî û Çandî- Gulan, Îlon, Hejmar 11-12, 84-86.
• Koca, M. (2020). Küba Devrimi ve Devrimin Türk Basınına Yansıması: Milliyet Gazetesi Örneği. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (1), 43-66.
• Laurent, M. (2004). Aşk ve Aşkın Buluştuğu ve Ayrıştığı Yer: NizârKabbâni ve Cemal Süreya’nın Şiirinde Sevgili ve Mesaj. Doğu Batı, 26, 111-124.
• Lêkolîn. (2014). Ji Bo Bîranîna Seydayê Tîrêj- Seydayê Tîrêj Di Çend Rûpelan De (Kurtejiyan û Dem). Pênûsa Nû, Hejmar 22, Sıbat., 5-6.
• Metintaş, M. Y. (2017). Sykes-Pıcot Antlaşmasından 1960 Kıbrıs Cumhuriyeti’ne Kadar İngiltere ve Fransa’nın Kıbrıs Politikaları. Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi , 1 (1), 42-56.
• Munferd, M. F. (1372). Peywendê Tarîx û Edebîyat. Gîhanê Ferhengî, , Salê Dehom, Şomare 7, 24-28.
• Palo, Mela E. (2022). Şahnameya Kurdan Civîna Nemiran. (Amd. M. Yıldırımçakar, V. Başçı, Y. Aykaç, R. Palo). Stenbol: Nûbihar.
• Perîsa&Tarî, S. Q. (1396). Peywendê Tarîx ba Edebîyat Der Mitûnê Tarîxîyê Zeban û Edebîyatê farsî. Mecelleê Tarîxê Edebîyat, Şomare 81/3, 49-77.
• Polat, L. (2019, 08 01). Çandname. Çandname: https://candname.com/edebiyat-u-dirok/ adresinden alındı
• Sadînî, M. (2000). Feqiyê teyran û helbestên Wî. İstanbul: Nûbihar.
• Soğukömeroğulları, M. (2010). Fuat Şükrü Dilbilen'in şiirlerinde toplumsal hafıza. Karadeniz Araştırmaları, Yıl: 2010 Cilt: 7 Sayı: 27, 149-177.
• Şemîsa, S. (1375). Ferhengê Telmîhat (îşaratê Esatîrî, Dastanî, Tarîxî, Mezhebî Der Edebîyatê Farsî). Tehran: Mîtra.
• Şero & Silêman, H. I. (Bê Dîrok). Wêjeya Kurdî Amadeyî-3:Tîrêj. Bê Cih: Komiteya Ragihandinê Li Herêma Cizîrê.
• Tîrêj. (2014). Dîwan (Xelat-Zozan-Cûdî). Stenbol: Peywend.
• Torî, M. S. (2018). Dara Malbata Pêxemberan û Ehlê Beyta Nebî. İstanbul: Nûbihar.
• Xelîlî, X. (Destxet). Dîwana Xelîlî. Arşîwa Taybet ya Nurettin Ertekin.
• Yıldız, A. (2015). Qewlê Hespê Reş (Metn û Lêkolîn). Mardîn: Teza Lîsansa Bilind, Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtuya Zimanên Zindî Yên li Tirkiyeyê, Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî.
• Yıldız, A. (2017). Hunera Vegotina Bedew a Devkî û Nivîskî -1-. Van: Lorya.
• Yazıcı, T. (2011). Târîh-î Beyhak,. TDV İslam Ansiklopedisi, C 40 (s. 74-75). içinde İstanbul.
• Yazîcî, T. (2022). Mîrnameya Hekarîyan, Wergera Ji Farisî: M. Xalid Sadînî. Van: Peywend.
• Zengî, D. (2004). Panorama Veşartin, Şînî û Bîranîna Çilrojiya Koçkirina Seydayê Tîrêj. Libnan-Beyrût: Çapxaneya Amîral.