OSMANLI AYDINLARINDA SİYASİ MUHALEFET GELENEĞİ (SİYASETNAMELER ÖRNEĞİNDE 16.-18. YÜZYILLAR)

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 395 - 422, 31.07.2022

Kayhan Atik

Öz

Siyaset, hâkim olmak, işi idare etmek, düzene koymak, yönetmek anlamına gelmektedir. Siyaset olgusunun iktidar ve muhalefet olmak üzere iki temel unsuru vardır denebilir. Her iki yapı da hedefi, görüşleri doğrultusunda etkileyebildikleri insanları yönetmeyi planlarlar. Tabi olarak bir yerde “iktidar kuvveti” varsa, orada kuvvetin icraatlarından memnun olmayan ve bunun sonucu olarak bu uygulamalara alterna¬tifleri olan muhaliflerin de olması beklenir. Mevcut İktidarın idare anlayışına veya idare gücüne göre muhalefetin de vaziyeti tabii olarak değişecek, bazen yasal bazen de yasal olmayan zeminde faaliyet gösterecektir. Demokrasi veya cumhuriyet gibi idarelerde muhalefet önemsenirken, totaliter rejimlerde ise muhalefetin varlığı bile vatanın birliği için tehlike olarak nitelendirilmektedir. Yeni Osmanlılar, Batılı anlamda ilk muhalif hareket olarak düşünülebilir. Kendilerini çıkardıkları gazeteler ve basın vasıtasıyla ifade etmeye başlamışlardır. Osmanlıda ki Batı, İslam ve Türk unsuru, Yeni Osmanlıların düşüncelerinin yapılanmasında önemli etken olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğu’nun uzun yıllar boyunca aksaksız sayılacak bir şekilde işleyen siyasal ve ekonomik sistemleri 16. ve 17. yüzyıllardan itibaren aksamaya başlayarak 18. Ve 19. yüzyıllarda neredeyse çökme noktasına geldi. Çağdaş döneme ait olan bu kavramsal çerçevenin 16. ve 18. yıllarda bir karşılığının olduğunu söylemek pek mümkün değildir. Osmanlı devlet yönetiminde şiddet içermeyen siyasî muhalefet erken dönemden itibaren vardır. 16. yüzyıldan itibaren siyasetname yazarları da yönetime karşı(padişah, sadrazam ve diğer bürokratlara) aykırı muhalif yazılar yazmışlardır. Tabi ki bütün gayeleri yönetimin kötüye giden yönlerini eleştirerek, daha iyi bir yönetimin olmasıdır. Aydınlar da devletin siyasi ve ekonomik yönden bunalımlı döneme girmesinden dolayı, bu duruma sessiz kalmayarak, durum tespiti yaparak, bu bunalımdan çıkmanın çareleri ve olması gerekenleri yazarak, yönetime karşı muhalefetlerini açıkça ortaya koymuşlardır. Aydınların siyasi muhalefet mücadelesi, bu günkü anlamda siyasi kimliğe dönüşmemişti.
Bu çalışmada, Osmanlı tarihinin muhalefet geleneği içinde siyasetnamelerin yeri üzerinde durulacaktır. Siyasetname yazarları padişahların yönetime dair uygulama ve davranışlarına karşı on altıncı yüzyıldan itibaren aykırı yazılar yazmışlar, onları uyarmışlardır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Siyasi Muhalefet, Aydınlar

Kaynakça

• Abdülkadir, Ö. (1994). ’’Defterdar Sarı Mehmet Paşa”, TDVİA, İstanbul.
• Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Uğur, A. (1982). Asâfnâme-i Vezir Lütfi Paşa, İslami İlimler Enstitüsü Dergisi, IV Ankara.
• Âşıkkutlu, E. (2005). Muhalefet, TDVİA, İstanbul, C. 30, s. 402-403.
• Babinger, F. (1982). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. Coşkun Üçok, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bursalı, M. T.(2000). Osmanlı Müellifleri, Haz. Mustafa Tatcı- Cemal Kurnaz, AnkaraC. III: Bizim Büro Basımevi Yayın Dağı
• Cansever, N. ve Kiriş, H. (2019). Osmanlı Devletinde Son Dönem Siyasal Hareketler, Partileşme Ve İdeolojik Arka Plan, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , (35) , 29-51.
• Çerçi, F. (2015). Gelibolu’lu Mustafa Âlî, Siyaset Sanatı- Nüshatü’s- Selâtîn, İnceleme-Sadeleştirme-Metin-Tıpkıbasım, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Defterdar Sarı Mehmet Paşa, (1990). Devlet Adamlarına Öğütler-Osmanlılarda Devlet Düzeni (Nesayihi’l-Vüzera ve’l-Ümera veya Kitab-ı Güldeste-i Nizam-ı Devlete Müteallık Risale), Derleyen ve Çeviren. Hüseyin Ragıp Uğural, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Doğuş, R. (2001). Esad Mehmet Efendi ve Bağçe-i Safa Enduz’u ( İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Burdur: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Köse, E.(2020). Katib Çelebi, Siyasetname Nazariyesi, Düstûru’l- Amel liIslahi’l- Halel, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Eravcı, H. M. (2001). “Gelibolulu Mustafa Âlî’ninNushatü’s-Selâtinde 1578-79 Trans-Kafkas Seferine Dair Eleştirileri ve Bunların Tarihi Önemi” Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C.III, sayı: I, s. 31-40.
• Eravcı, H. M. (2003 ). “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Nusret-nâmesinin Osmanlı Diplomatiği Bakımından Önemi” Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 4, s.5-20.
• Erdem, S. (1994). Ramiz ve Adab-ı Zurafa’sı, İnceleme-Tenkitli Metin- İndeks- Sözlük, Ankara.: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Fleischer, C. H. (1996). Tarihçi Mustafa Ali Aydın ve Bürokrat, Çev. Ayla Ortaç, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Ali, Kitabu Tarih-i Künhü'lAhbar, Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi, No: 920, va. 364 a.
• Gökbilgin, M. T. (1970). Lütfi Paşa, MEBİA, C. 7, İstanbul.
• Halası-Kun, T. (1997). “İbrahim Müteferrika” İ.A, Eskişehir, V/2.
• İbrahim Müteferrika, (1995). Usûlü’l- Hikem fî Nizâmi’l- Ümem, Haz. Adil Şen, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Koçi Beg, (1997). Risâle-i KoçiBeg, Sadeleştiren: Zuhuri Danışman, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Köprülüzade, M. F. (1927). Müverrih Ali’nin Bir Eseri, Hayat Mecmuası, İstanbul, II, sayı: 45.
• Kütükoğlu, M. (1991). Lütfi Paşa Asâfnâmesi, (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi), Bekir Kütükoğlu Armağanı, İ. Ü. E. F., Tarih Araştırmaları Merkezi, İstanbul.
• Lewis, B. (1993). Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Lütfi Paşa, (1341). Tevarih-i Ali Osman, Neşr. Ali Bey, İstanbul.
• Lütfi Paşa, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, No: 352.
• Mehmet Süreyya, (1311-1315). Sicill-i Osmanî, C. III, İstanbul: Matbaa—i Amire.
• Mehmet Ş. (1997). Gelibolulu Mustafa Ali ve Mevaidü’n- Nefais fi Kavaidü’l-Mecalis, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öz, M. (1997). Osmanlıda Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Öz, Ş. (2017). Siyasî Muhalif Modeli Olarak Hz. Muhammed, Siyer Araştırmaları Dergisi, sayı: 1.
• Sarı, M. (1982). El- Mevârid, Arapça Türkçe Lügat, İstanbul: BaharYayınları.
• Savaş, A.İ. (1999). “Lahıya Geleneği İçinde XVIII. yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler”, Bilig, IX, Ankara.
• Süleyman Penah Efendi, (1942). Mora İhtilali Tarihçesi veya Penah Efendi Mecmuası, Haz. Aziz Berker, Tarih Vesikaları, Haziran 1943- Mayıs 1943, C. II.
• Süleyman Penah Efendi, (2017). Mora İhtilali, Haz. Abdullah Zararsız, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Şemsettin Sami, (1397). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Şifa Yayınları.
• Tietze, A. (1979-1982). Mustafa Ali’s CounselforSultans of 1581, Wien, I-II.
• Uğur, A. (1982). Asaf name vezir Lütfi Paşa, İslami İlimler Enstitüsü Dergisi, S. 4, Ankara.
• Uğur, A. (1987). Osmanlı Siyâset-nâmeleri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları. Uluçay, M. Ç. (1977). Koçi Bey, İ.A, İstanbul, C. 6.
• Yücel, Y. (1988). Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar: Kitâb-i Müstetâb, KitabuMesâlihi'lMüslimîn ve Menâfi'i'l-Mü'minîn, Hırzü'l-Mülûk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.