MİRZA KUÇEK HAN HAYATI VE SİYASİ MÜCADELELERİ

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 2, 507 - 530, 31.07.2023

Kasım Evli

Öz

İran’ın özellikle Meşrutiyet sürecinde karışıklıkların baş gösterdiği bir dönemde ve Kaçar Hanedanlığı’nın sonlarına doğru Mirzâ Kûçek Han bir özgürlük yanlısı olarak ortaya çıkmıştır. Mirzâ Kûçek Han’ın gerçek adı Yûnis’tir. Yûnis, Reşt’e bağlı Ustâdserâ şehrinde 1880 yılında doğmuştur. Orta halli bir aileye mensup olan Mirzâ Kûçek Han’ın babası Mirzâ Bozorg’dur.Yûnis; Mirzâ, Mirzâ Kûçek, Kûçek Han ve Kûçek-i Cengelî isimleri ile meşhur olmuştur. Mirzâ Kûçek Han, ilk eğitimini Reşt’e bağlı Sâlihâbâd’ta bulunan Hacı Hasan medresesinde ve Reşt’teki Cami Medresesi’nde sarf, nahiv ve dini ilimler alanında görmüştür. Bir dönem de Tahran’da Mahmûdiye Medresesi’nde tahsilini sürdüren ve aldığı bu temel eğitimler ile bir din adamı ve müçtehitlik yolunda ilerleyen Mirzâ Kûçek Han, ülkede meydana gelen inkılap olayları sebebiyle fikri düşüncelerini değiştirmiştir. 1905 yılında Tahran’daki eğitimini yarıda keserek Gilan’da özgürlükçülere katılmış ve Reşt şehrinde kurulan Din Adamları Topluluğu “Mecme-i Ruhaniyyûn” isimli dernek bünyesinde ilk siyasi faaliyetlerine başlamıştır. Dernek faaliyetleri kapsamında Reşt’e komşu şehir ve köylere giderek istibdat yönetimine karşı halkı örgütlemiştir. Daha sonra Gilanlı bazı meşrutiyetçiler tarafından Reşt’te kurulmuş gizli bir cemiyet olan Komite-i Settâr Han bünyesinde, İran Şâhı Muhammed Ali Şah’ın meşrutiyetçileri bastırmak için uyguladığı sert güvenlik tedbirleri döneminde meşrutiyeti yeniden ilan etmek isteyen özgürlükçüler ile birlikte hareket etmiştir. Başlangıçta İngiliz ve Rus emperyalizmine karşı geliştirilen meşrutiyet hareketi başarılı olamamış ve İran tamamıyla yabancıların nüfuzuna girmiştir. Mirzâ Kûçek Han, meşrutiyetin ilanından sonra bir müddet Tahran’da ikamet etmiş ve bu dönemde İttihâd-ı İslâm fikri ile tanışarak bu birliğe üye olmuştur. I. Dünya savaşının başladığı 1914 yılında milli bir programı bulunan “Hey’et-i İttihâd-ı İslâm” ismiyle bir inkilâp komitesi teşkil etmiş ve Cengel Hareketi’ni kurarak silahlı mücadeleye başlamıştır. 1913’te Almanlar ile yakınlaşıp, 1917 yılına kadar da Osmanlı Devleti “Teşkilât-ı Mahsusa” kurumu ile de ilişkiler içerisinde bulunarak bu ilişkilerini 1920 yılına kadar sürdüren Mirzâ Kûçek Han, 1917 yılındaki Rusya’da meydana gelen Ekim devriminden sonra Rusya ile işbirliği içerisine girmiş ve 4 Haziran 1920’de Gilan Sosyalist Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Çalışmamızda, Mirzâ Kûçek Han’ın hayatı, eğitimi, askerî ve siyasî mücadeleleri hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Mirzâ Kûçek Han’ın hayatı, “Komite-i Settâr Han”, “Hey’et-i İttihâd-ı İslâm”, Komite-i İttihâd-ı İslâm ve Nehzet-i Cengel (Cengel Hareketi) bünyesindeki faaliyetleri ile Gilan Sosyalist Hükümeti çerçevesindeki siyasi mücadeleleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mirzâ Kûçek Han, Hey’et-i İttihâd-ı İslâm, Teşkilât-ı Mahsusa, Gilan, Cengel Hareketi, Sosyalist, Bolşevik

Mirzâ Kûçek Khan Life and Political Struggles

Öz

Towards the end of the Qajar Dynasty and a troublesome Constitutional Monarchy period, Mirza Kuçek Han appeared as a freedom advocate. His real name was Yunis, and he was born in 1880 in Ustadsera, Reşt. Born into a middle-class family, he became known as Mirza, Mirza Kuçek, Kuçek Han, and Kuçek-i Cengeli. Mirza Kuçek Han studied at Hacı Hasan Madrasa in his primary education. He went to Cami Madrasa of Reşt and studied language and religious matters; he also studied at Mahmudiye Madrasa of Tehran. He became a significant religious figure and a mujtahid thanks to his solid educational background. The political upheaval influenced his opinions in Iran. In 1905, he quit his education and joined to revolutionists at Gilan. He initiated his political activities at a community called ‘Mecme-i Ruhaniyyun.’ His community was active in the Reşt region. After a very active initiation, he aligned himself with a hidden community called “Komite-i Settar,” which operates against the absolutist rule of Muhammed Ali Shah, Shah of Iran. In the beginning, the revolutionist movement was unsuccessful since it could not overcome the powers of the Russian and British influence. He lived in Tehran for a short period after the proclamation of constitutional monarchy and embraced the idea of ‘İttihad-ı İslam.’ By the beginning of World War I, the ‘İttihad-ı İslam’ movement adopted a nationwide program and started an armed struggle under the pseudonym of the ‘Cengel Movement.’ Before founding the Gilan Socialist Republic in 1920 with the help of the Bolsheviks, Mirza Kuçek Han approached the Germans in 1913 and developed a close relationship with the Ottoman secret service Teşkilat-ı Mahsusa in 1917. In this article, Mirza Kuçek Han’s life, work, his political struggles under the “Komite-i Settâr Han,” “Hey’et-i İttihâd-ı İslâm,” Komite-i İttihâd-ı İslâm, Nehzet-i Cengel (Jangal Movement) and finally the Gilan Socialist Republic will be investigated.

Anahtar Kelimeler

Mirzâ Kûçek Khan, Heyet-i İttihad-ı İslam, Teşkilât-ı Mahsusa, Gilan, Jangal Movement, Socialist, Bolshevik.

Kaynakça

• Akazâde, C. (1393). Nakşi Haydar Emuoğlu der nehzet-i cengel. Costârhâ-yi Târihî, Pejûhişgâh-i Ulûm-i İnsanî ve Motâleât-i Ferhengî. Sâl-i Pencum, Şomâre-i Evvel, 1-16.
• Aryanpûr, Y. (1387). Ez sabâ tâ nîmâ: târih-i 150 sâl-i edeb-i fârsî. C. I, II. İntişârât-ı Zeyyâr.
• Avery, P. (1967). Târih-i muâsır-ı iran, ez te’sîs tâ inkırâz-ı silsile-i kâcâriyeh. (Çev: M. R. Mihrâbâdî). Tahran: Muessese-i İntişârât-ı Atâyî.
• Bolat, G. (2013). Mirza Taki Han (Emir Kebir) ve reformları (1848-1851). Belleten, LXXVII (278), 151-82.
• Cengel. sayı 1, 19 Şaban 1335/10 Haziran 1917 s. 1.
• Cengel. sayı 13, 24 Zilhicce 1335/25 Mihr 1296/11 Ekim 1917, s. 3.
• Cengel. sayı 18, 16 Safer 1336/10 Azer 1296/1 Aralık 1917, s. 5.
• Cezani, B. (2014). İran meşrutiyet devrimi, güçler ve amaçlar (1906-1911). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Eliyarlı, S. (2009). Azerbaycan tarihi (uzak keçmişten 1870-ci ile geder). Bakı: Çıraq Neşriyatı.
• Erkan, S. (2010). İran’a yabancı ülke müdahaleleri (1907-1921), Akademik Ortadoğu, 5 (1), 91-116.
• Enverî, H. (1382). Ferheng-i feşurdeh-i sohen. Tahran: Kitâbhâne-i Millî-yi İran.
• Fehrâî, İ. (1354). Serdâr-ı cengel: Mîrzâ Kûçek Han. Sâzmân-ı İntişârât-ı Câvîdân.
• Gaffârî Heşcîn, Z. ve Neîmî, A. (1395). Motâlee-i nakş-i siyâsi-yi Kûçek Han der ferâyend-i nehzet-i cengel. Pejûhişgâh-i ‘Ûlûm-ı İnsânî ve Motâleât-ı Ferhengî-yi Portâl-ı Câmî, 35, 97-115.
• Halîcî, M. ve Râdmerd, M. (1388). Tenâkuz-ı ideolojik der conbiş-i cengel. Ferheng, 71, 53-81.
• HR_SYS_02341_00004_004. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri.
• HR_SYS_02341_00008_001. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri.
• İvanof, M.S. (1356). Târih-i nevîn-i İran. (Çev. R.Ş. Hûşeng Tîzâyî ve H.Kâ’im Penâh).
• Karadeniz, Y. (2012). İran tarihi. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kayabalı, İ. ve Arslanoğlu, C. (1990). İran’ın anadolu’ya uzanan gölgesi (ana çizgiler ve gerçeklerin kısa tarihi). Ankara: Baskı Set Ofset.
• Kırlangıç, H. (2014). Meşrutiyetten cumhuriyete İran şiiri. Ankara: Hece Yayınları.
• Mecîdî, İ. (1390). Tebâr-ı reşvendi-yi Mîrzâ Kûçek Han Cengelî. Peyâm-ı Bahâristân, 13, 398-407.
• Melikzâde, M. (1383). Târih-i inkılâb-ı meşrûtiyyet-ı İran. C. I.II.II. İntişârât-ı Sohen.
• Melikzâde, M. (1373). Târih-i inkılâb-ı meşrûtiyyet-ı İran. C. IV.V. İntişârât-ı ‘İlmî.
• Memmedli, M. ve Akgüller, H. (2020). Brest litovsk barış antlaşması’nın siyasi sonuçları (Sovyet Rusya ve Osmanlı imparatorluğu açısından). Belgi Dergisi. II, 2713-2734.
• Mîr Âbidînî, H. (2002). İran öykü ve romanının yüzyılı. (Çev: D. Örs). Ankara: Nüsha Yayınları.
• Özcan, A. (1993). Muzafferüddîn Şah. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31, 420-421.
• Payende Lengrûdî M. (1368). Yâdî ez Doktor Haşmet Cengelî. Tahran: İntişârât-ı Şole-i Endîşe.
• Râ’in, İ. (1357). Yâddâşthâ-yı Mîrzâ İsmâîl Cengelî. İntişârât-ı Câvidân.
• Refîî, T., Kâşîzâde, H. ve Lu’luî, H. (t.y.). Hovze tâ cengel, murûr-i ve zindegî-yi Mîrzâ Kûçek Han Cengelî der asr-ı meşrûteh. Faslnâme-i ‘İlmî-yî Pejohîşî-yi Târîh, 5 (7), 99-109.
• Revâsânî, Ş. (1363). Nehzet-i Mîrzâ Kûçek Han Cengelî ve evvelin cumhûri-yi şûrâ-yî der İran. Tahran: Çâp-ı Aşînâ.
• Sarısaman, S. (t.y.). Birinci dünya savaşı sırasında İran elçiliğimiz ile irtibatlı bazı teşkilat-ı mahsusa faaliyetleri. 209-2017.
• Sivrioğlu, U.T. ve Farzam, R. (2020). İran tarihinde tartışmalı bir sayfa: İran komünist partisi (bolşevik) ve gilan sovyeti. İran Çalışmaları Dergisi, 4 (2), 315-350.
• Sultâniyân, E. (1396). Zemînehâ ve ‘ılel-i rûy-âverî-yi conbiş-i cengel be bolşevîkhâ. Costârhâ-yi Târihî Pejûhişgâh-i Ulûm-i İnsâni ve Motâleât-i Ferhengî, 8 (2), 105-121.
• Sümer, F. (1993). Kültür ve medeniyet. İstanbul: Türkiye diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24, 53-54.
• Şemîm, A.E. (1387). Der devre-i saltânât-ı kâcâr, karn-ı sîzdehom ve nîme’i evvel karn-ı çahârdehum. Tahran: İntişârât-ı Behzâd.
• Yazıcı, T. (1993). Cengelî. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7, 366-367.