Are Anatolian Turkmens a Tool for Political Competition in the 16th Century: In the Example of the Struggle of Yavuz Sultan Selim and Shah Ismail

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 1, 89 - 109, 31.01.2025

Tuğçe Sıcakyüz , Ahmet Demir

Öz

Turks who migrated from Central Asia to Anatolia were called Turkmen in history because they lived their lives by organizing themselves in clan, community and tribe forms, and some of them were formed by adopting a nomadic lifestyle instead of a settled lifestyle. While the Ottoman Empire, which was founded in 1299, was in the Imperial Era, there were still Turkmen Tribes subject to it in Anatolia. Turkmen Tribes, as in the past, were used as tools of those who had conflicts of interest and disagreements between them and were used to be the winning side in the power wars between the two sides. When we came to the 16th century, Shah Ismail, who was a descendant of the Erdebil Order and founded the Safavid State in 1501, was against the political successes of Yavuz Sultan Selim, the 9th Sultan of the Ottoman Empire, as well as his influential personality in the Sunni Islamic World. Shah Ismail tried to take advantage of the Turkmens against Sultan Selim. In Anatolia, the Qizilbash Turkmens, who were inclined towards Shiism, were used by Shah Ismail to shake the peace and order in the Ottoman society, and in this way the Shah tried to prevent the successes of Sultan Selim, who was dealing with internal turmoil. The influence of the ethnic personality of Shah Ismail, who was undoubtedly a Turk, on the Turkmens did not go unnoticed. As a result, the rivalry between Yavuz Sultan Selim and Shah Ismail ended in the Battle of Chaldiran with the activities of the Turkmen Tribes. In this study, a literature review was conducted within the scope of qualitative research method. While collecting data, Ottoman chronicles, archive sources and modern research including information based on them were used. The importance of this study; It is aimed to try to contribute to the literature by examining the still controversial concepts such as Shiite, Alevi and Qizilbash in history and the events that took place under the influence of these concepts, revealing the role and benefits of the Turkmens in the struggle of the two rulers.

Anahtar Kelimeler

Turkmens, Yavuz Sultan Selim, Shah Ismail, Shiite, Qizilbash.

16. YÜZYILDA ANADOLU TÜRKMENLERİ SİYASİ REKABET İÇİN BİR ARAÇ MI: YAVUZ SULTAN SELİM VE ŞAH İSMAİL MÜCADELESİ ÖRNEĞİNDE

Öz

Anadolu’da sosyo-kültürel ve ekonomik tarihinin önemli aktörlerinden biri olan Türkmenler, büyük ölçüde konar-göçer yaşam biçimini hayat tarzı olarak benimsemişler, hareketli hayat tarzları ve zengin kültürel yapıları nedeniyle çoğu dönem siyasi otoritelerin ilgi odağı olmuşlardır. Zaman zaman bu otoriteler tarafından yönlendirilmişler ve hatta ikili rekabette onların siyasi bir vasıtası haline getirilmişlerdir. 16. yüzyılda Yavuz Sultan Selim’le 1501’de Şah İsmail arasında yaşanan rekabetteki konumları bu bağlamda değerlendirilebilir. Her iki siyasi güç, aralarında yaşanan rekabet çerçevesinde Türkmenlerden istifade etmişlerdir. Merkeziyetçi bir siyaset izleyen Yavuz Sultan Selim, bu siyasetini Türkmenler üzerinde de uygulamaya çalışmış ve onları toprağa, dolayısıyla vergiye bağlamaya gayret etmiştir. Safevi Hükümdarı Şah İsmail de daha esnek bir hayat teklifi ile Türkmenler üzerinde nüfuz elde ederek onları Osmanlı Devleti aleyhine kullanmaya çalışmıştır. Diğer taraftan Osmanlı Devleti İslam’ın Sünni yorumunu benimserken Şah İsmail ise İslam’ın Şii bir yorumu benimseyip Türkmenlerin sosyo-ekonomik ihtiyaçlarına çözüm önerileri üreterek bir başka nüfuz sahası oluşturmuştur. Yukarıdaki gelişmelerin doğal bir sonucu olarak Şiiliğe meyleden bazı Türkmenler, Şah İsmail tarafından Yavuz Sultan Selim’le rekabetinde bir araç haline getirilmiştir.
Yavuz Sultan Selim ve Şah İsmail’in rekabetinin zirve noktası, Çaldıran Savaşı olmuştur. Bahsedilen rekabet, adı geçen savaşta Türkmen boylarının aktif faaliyetleri ile o dönem için son bulmuştur. Bu yazıda, siyasi iradeyi elinde tutan otoritelerin sosyal unsurlardan nasıl istifade ettiği konusu Türkmenler örneğinde ele alınmaya çalışılmıştır. Böylelikle Yavuz Sultan Selim ve Şah İsmail’in siyasi rekabetinde önemli bir vasıta olan Türkmenlerin siyasetin şekillenmesindeki rolleri ortaya konmuş olacaktır. Bu araştırmada nitel araştırma yöntemi kapsamında literatür incelemesi yapılmıştır. Veriler toplanırken Osmanlı kronikleri, arşiv kaynakları ve bunlara dayanan bilgilerin yer aldığı modern araştırmalardan yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkmenler, Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail, Şii, Kızılbaş

Kaynakça

• Akın, B. (2023). Alevi mi? Kızılbaş mı? Şia mı? “Alevi” sözcüğünün tarihte bugünkü anlamıyla kullanımına dair birtakım yeni mülahazalar. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 28(28), 18-50.
• Akgül, E. E. (1998). Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Akman, E. G. (2008). Onaltıncı asır Osmanlı toplumunda belli başlı Kızılbaş isyanları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Akyel, S. ve Şimşek, Z. (2014). Klasik kaynaklara göre XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde meydana gelen Kızılbaş ayaklanmaları. Tarih Okulu Dergisi (TOD), 7(0), 111-148.
• Alparslan, Y. Karataş, M. Yakar, S. (Edt). (2008). Osmanlı-Dulkadirli siyasi ve sosyal münasebetleri. Maraş Tarih’inden Bir Kesit, Dulkadir Beyliği Araştırmaları I, 87-113.
• Arslanoğlu, İ. (2002). Aleviliğin tarihsel-sosyal temelleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 8(23), 123-180.
• Büyükyıldırım, Y. (2012). Çaldıran Savaşı ve Anadolu Alevileri üzerindeki etkileri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Celâl-zade, Mustafa. (1990). Selim-nâme (Çev: A. Uğur ve M. Çuhadar). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çetin, H. (2018). Osmanlı Devleti’nde meydana gelen vergi isyanları. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 10(1), 18-34.
• Danişment, İ. H. (1979). İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Dedekargınoğlu, H. (2010). Dünkü ve bugünkü Alevilik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 8(56) 327-348.
• Emecen, F. (2012). Zamanın İskender’i şarkın Fatihi Yavuz Sultan Selim. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları.
• Erdoğan, A. (1998). Yavuz Sultan Selim’in faaliyetlerinde din faktörü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erkan, Ü. (2014). 16. yüzyılda Osmanlı’da Kızılbaş ayaklanmaları (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Fığlalı, E. R. (1993). Milletlerarası tarihte ve günümüzde Şiilik sempozyumu. İslami İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul, 13-15 Şubat.
• Genç, V. (2021). 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlılar ile Safeviler arasında yaşanan dini ve siyasi polemikler. Osmanlı Araştırmaları, 57(57), 81-130.
• Gelibolulu Mustafa Âli. (1997). Künhü’l-âhbar (Haz: A. Uğur ve M. Çuhadar). I/I, Kayseri.
• Gül, A. ve Karadeniz, E. (2020). II. Bayezid-I. Süleyman dönemleri arasında yoğunlaşan Osmanlı-İran siyaseti. Hacettepe Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Semineri. Erişim Tarihi: 21.04.2024. https://www.academia.edu/43544241/II_Bayezid_I_S%C3%BCleyman_Osmanl%C4%B1_Safevi_%C4%B0li%C5%9Fkileri.
• Gündüz, T. (2013). Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Gündüz, T. (2015). Kızılbaşlar Osmanlılar Safeviler. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Hammer, J. V. (1989). Büyük Osmanlı tarihi 4. cilt (Çev: V. Bürün). İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Hoca Saadettin Efendi. (1979). Tacüt-tevarih 3. cilt (Çev: İ. Parmaksızoğlu). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hoca Saadettin Efendi. (1979). Tacüt-tevarih, 4. cilt (Çev: İ. Parmaksızoğlu). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Işık, I. B. (1998). Halep Türkmenleri (Boy ve oymaklar) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• İdris-i Bitlisi. (2001). Selimşâh-name (Çev: H. Kırlangıç). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnalcık, H. (2008). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar klasik dönem (1302-1606) siyasal, kurumsal ve ekonomik gelişim. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Javanshir, B. (2007). İran’daki Türk boyları ve boy mensubu kişiler (Safevi dönemi-I. Şah Tahmasb hakimiyetinin sonuna kadar/1576) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Mimar Sinan Enstitüsü Güzel Sanatlar Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kayhan, H. (2011). Selçuklulardan Safevilere Türkmen meselesi. History Studies, Volume 3(3), 215-224.
• Keven, A. (2015). Anadolu’da Kızılbaşlık ve Kızılbaşlar (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yalova.
• Küçükkaya, A. (2000). Yavuz Sultan Selim’in Doğu politikası (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncüyıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Van.
• Lütfi Paşa. (2001). Tevarih-i Al-i Osman (Çev: Kayhan Atik). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1990). XV-XVI. yüzyıllarda Osmanlı resmi ideolojisi ve buna muhalefet problemi. XI. Türk Tarih Kongresi Bildirisi. Ankara, Türkiye, 5-9 Eylül.
• Ocak, A. Y. (2000). Babaîler isyanından Kızılbaşlığa: Anadolu’da İslâm Heterodoksisinin doğuş ve gelişim tarihine kısa bir bakış. BELLETEN, 64(239), 129-160.
• Öz, M. (2010). TDV İslam ansiklopedisi 39. Cilt. İstanbul.
• Öz, M. ve Fatih, Y. (2015). Ötekilerin peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a armağan. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Özcan, A. (1998). TDV İslam ansiklopedisi 17. Cilt. İstanbul.
• Özkan, M. (2018). Fetvalar ve belgeler ışığında Osmanlıda Kızılbaşlık meselesi (16.-17. Yüzyıllar) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
• Öztuna, Y. (2011). Yavuz Sultan Selim. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Savaş, S. (2013). XVI. asırda Anadolu’da Alevilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sümer, F. (1976). Safevi Devletinin kuruluş ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü. Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları Tarih Dizisi, Ankara: Güven Matbaası.
• Taflıoğlu, S. (2012). İran-Türk Safevi Devleti’nin kuruluşu ve Türk tarihine stratejik etkisi. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, 4(13), 105-115.
• Tansel, S. (1969). Yavuz Sultan Selim. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Tapan, F. (2021). Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkışında Malkoçoğullarının rolü. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(2), 321-331.
• Teber, Ö. F. (2005). XVI. Yüzyılda Kızılbaşlık farklılaşması (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tekindağ, M. C. (2011). Yeni kaynak ve vesîkaların ışığı altında Yavuz Sultan Selim’in Îran seferi. Tarih Dergisi, 17(22), 49-78.
• Temizkan, M. (1999). Şah İsmail’in Anadolu oymaklarının desteğini kazanmasının sebepleri üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (8).
• Türüt, D. (2019). Osmanlı’da bir muhalefet hareketi olarak XVI. Yüzyılda Kızılbaşlar (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı tarihi 2. cilt. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Veliyeva, Z. (2016). Safeviler devrinde Türkmenler ve yayıldıkları bölgeler. Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-İran-Suriye) Dergisi, 771-810.
• Vurgun, S. P. (2021). Safevilerin Anadolu faaliyetleri (Şah İsmail’in ölümüne kadar) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzincan.
• Yıldırım, R. (2017). Aleviliğin doğuşu Kızılbaş sufiliğinin toplumsal ve siyasal temelleri (1300-1501). İstanbul: İletişim Yayınları.