DİVRİĞİ ULU CAMİ VE DARÜŞŞİFASI BEZEME ÖRNEKLERİNİN “DİVANU LÜGAT-İT-TÜRK”TE GEÇEN TERİMLERLE İLİŞKİLENDİRİLMESİ

Yıl 2024, Sayı: 9, 1 - 23, 10.06.2025

Kifayet Özkul , Mehmet Reşat Başar

Öz

İlk Türkolog Kâşgarlı Mahmud, Türk medeniyetlerini anlatan ve dil biliminin ilk kaynağı olan büyük bir ansiklopedik sözlük yazmıştır. Türk boylarının lehçelerini, kökenlerini, kültürel değerlerini, dilini, geleneklerini, örf ve adetlerini, inançlarını, yaşayış tarzlarını ve sembolik değerlerini "Divanu Lügat-it-Türk" adı altında derleyerek Türk halkının yazılı hafızasını oluşturmuştur. Kâşgarlı Mahmûd, yaşadıkları coğrafyayı ve yerleşim yerlerini gösteren ilk dünya haritasını çizip anlatarak önemli bir arşiv oluşturmuştur. Oğuz boylarıyla özel bir bağı olan, her yerde Türk olmaktan övünen Kâşgarlı Mahmûd, Anadolu'nun fethi sırasında Alparslan'a dua etmiş ve Türk milletini gururla yüceltmiştir. Anadolu’nun fethi sonrasında yerleşim sürecine geçilmiş ve mimariye önem verilmiştir. Mimari yapıda sembolik süslemelerin ve sembolik dilin şekillendiği zengin bir görsel repertuar ortaya çıkmıştır. “Divan-u Lügat-it-Türk”te bahsi geçen zengin Türk dil bilgisi ile Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası'na özgü motif karakterleri incelenerek karşılaştırılacak ve mitolojik analiz yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası , “DİVAN-I LÜGAT-İT-TÜRK” , Kaşgarlı Mahmud , Sembol , Türkolog

Kaynakça

• KAYNAKÇA Akalın, Ş. H. (2008). Bin yıl önce bin yıl sonra Kaşgarlı Mahmut ve Dîvân-ü Lugât-it- Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yapıtları.
• Akalın, L. S. (1993). Türk folklorunda kuşlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akün, Ö. F. (2022). Kâşgarlı Mahmûd. İslam ansiklopedisi. C. 25. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 9-15.
• Alsan, Ş. S. (2017). Türk mimari süsleme sanatında ikonografik figürler. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Atalay, B. (1985). Dîvân-ü Lugât-it-Türk tercümesi (C. II). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Dîvân-ü Lugât-it-Türk tercümesi (C. I-II-III-IV). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1998). Kâşgarlı Mahmûd: “Dîvân-ü Lugât-it-Türk” tercümesi (C. I-II-III-IV). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmûd: Mahmudü Lûgati’t Türk (5. bs.). Ankara: TDK Yayınları.
• Demir, A. (2018). Selçuklu dönemi vakıflarında kadınların yeri: Divriği Ulu Câmii ve Dârüşşifası örneği; vakıf kuran kadınlar. Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Bezm-i Âlem Vakıf Üniversitesi. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi. Vakıf Kuran Kadınlar Sempozyumu. İstanbul. ss. 85-102.
• Doğan, N. Ş., ve Yazar T. (2013). Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemi mimari süslemesinde küre, küre ve koni kesiti/ kabara, rozet. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. (19), 221-244. https://doi.org/10.20427/ turkiyat.681204
• Eliade, M. (2001). Mitlerin özellikleri (S. Rifat, Çev.). İstanbul: Om Yayınevi.
• Ercilasun, B. A. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmûd: “Mahmud-ü Lügat-it-Türk”. Ankara: TDK Yayınları.
• Erdoğan, İ. (2016). “Divan-ü Lügat-it-Türk”te kadın ile ilgili kavramlar. Dini Araştırmalar Kadın Özel Sayısı. 197-207. https://doi.org/10.15745/da.1529190
• Genç, R. (1997). Kâşgarlı Mahmûd’a göre 11. yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Gültepe, N. (2007). Kızıl Elmanın izinde - Turan dünyasının onbin yıllık sırrı. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Gültepe, N. (2015). Türk mitolojisi - yeni araştırmalar ışığında (C. 5). İstanbul: Ceylan Matbaa.
• Güzel, B. (2017). Antik Yunan Mitolojisinde Theseus. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• Haldun, İ. (2021). Coğrafya kaderdir (M. Topal, Çev.). İstanbul: Destek Yayınları.
• Harman, Ö. F. (2013). Yâfes. İslam Ansiklopedisi. C. 43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 174-175.
• Kibar, O. (2005). Türk Kültüründe ad verme kişi adları üzerine bir tasnif denemesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kraubayeva, G. (2009). Kâşgarlı Mahmûd’un “Divan-ü Lügat-it-Türk”ünde yer alan sosyal ve iktisadi hayat ile ilgili söz varlığının günümüz Kazak toplumu içinde değerlendirilmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Kuban, D. (1997). Divriği mucizesi: Selçuklular çağında İslam bezeme sanatı üzerine bir deneme. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Marangoz, E. B. (2019). Konya ve merkez ilçelerindeki (Karatay, Meram, Selçuklu) Anadolu Selçuklu dönemi sütun ve sütunçe başlıkları. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Metin, S. A. (2021). Müzik Verilerini Kullanan Kullanıcı Etkileşimli Duvar Tasarımı. Journal of Computational Design. 2(2), 173-198. https://doi.org/10.53710/jcode.969320
• Mor, G. (2016). Divanü Lûgati’t Türk’te kuş adları üzerine bir inceleme. Social Science Studies 4(7), 74-95.
• Ödekan, A. (2008). Mihrabiye. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: Yem Yayınları.
• Ögel, S. (1994). Anadolu’nun Selçuklu çehresi. İstanbul: Akbank Yayınları.
• Ögel, B. (1998). Türk Mitolojisi (C. 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özkul, K. (2020). Sivas Divriği Ulu Cami Ve Darüşşifası Bezemeleri. International Journal of Volga - Ural and Turkestan Studies, 2(3), 56-81. https://doi.org/10.59305/ijvuts.1347490
• Peker, A. U. (1998). Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde anlam. Arkeoloji ve Sanat, 85, 29-38.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (1996). Sanat kavram ve cami sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şagırova, B. (2002), Mahmud Kaşgari Üzerinde Yapılan Filolojik Araştırmalar, Kazakistan Okulu, 4, ss.64.
• Turan, O. (1995). Türk Cihan hâkimiyeti mefkuresi tarihi. İstanbul.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1972). Büyük Türk dilcisi Kâşgarlı Mahmut (C. II). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Wolper, E. S. (2005). Understanding the Public Face of Piety: Philanthrophy and Architecture in Late Seljuk Anatolia.
• Mésogeios, (25), 311-336.
• Wrsuch E. L. V. (1893). Der Türk-Dialect, Türk Lehçeleri Lugati Tecrübesi (C. IV). Petersburg.
• İnternet Kaynakları
• Artvin Çoruh Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. (2023). Dîvânu Lugâti’t- Türk: Türk Dünyası Haritası-Haberler. Erişim tarihi: 09.06.2024 https://tdeabd. artvin.edu.tr/tr/fotohaber/divanulugati-t-turk-turk-dunyasi-haritasi
• Türk Dil Kurumu. (tarih yok). Dîvânu Lugâti’t- Türk. Erişim tarihi: 09.06.2024 https://tdk.gov.tr/divanu-lugatit-turk/ kasgarli-mahmud-ve-divanu-lugatitturk/
• Kâşgarlı Mahmûd. (tarih yok). Eski Türk harfleri neden yok oldu? Erişim tarihi: 09.06.2024.https://kasgarlimahmut.c om/eski-turk-harfleri-neden-yok-oldu/
• Kâşgarlı Mahmûd. (tarih yok). Uzaylıların dili Türkçe. Erişim tarihi: 09.06.2024 https:// kasgarlimahmut.com/uzaylilarin-diliturkce/
• Millet Yazma Eserler Kütüphanesi. (tarih yok). Erişim tarihi: 09.06.2024 https://www.yek.gov.tr/Home/Index_?n_id=166
• Keskin, Kenan. (2001). Metafizik ve fizik ilişkisi.2. Sufizm ve İnsan. Erişim tarihi: 09.06.2024 http://sufizmveinsan.com/fizik/metafizik2.html