Istvan Szabo’nun Birey ve İktidar Üçlemesine Yönelik Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 120, 235 - 255, 25.12.2025

Umut Alaz Kökçü , Mustafa C. Sadakaoğlu

https://doi.org/10.36484/liberal.1717666

Öz

Sinemada birey ve iktidar ilişkisi özellikle modern toplumlarda özne inşasının ve bireysel kimliğin iktidar mekanizmalarıyla nasıl şekillendiğini, yönlendirildiğini ya da bastırıldığını gözler önüne seren önemli bir temsilî alandır. Bu ilişki biçimi, bireyin yalnızca politik bir özne olarak değil aynı zamanda ahlaki, duygusal ve toplumsal yönleriyle iktidar karşısındaki konumunu anlamaya imkân tanımaktadır. Bu çalışma, Macar yönetmen Istvan Szabo’nun Mephisto (1981), Albay Redl (1985) ve Hanussen (1988) filmlerinden oluşan üçlemesini, birey-iktidar ilişkisi bağlamında incelemeyi amaçlamaktadır. Macaristan’ın 20. yüzyılda tanıklık ettiği savaşlar, rejim değişiklikleri, toplumsal dönüşümler ve bireysel trajediler söz konusu filmlerin tarihsel arka planını oluşturmakta; bu arka plan, karakterlerin iktidar karşısındaki dönüşümlerini anlamlandırmak açısından belirleyici rol oynamaktadır. Sosyolojik film eleştirisi yöntemiyle gerçekleştirilen çözümlemelerde, bireyin iktidarla kurduğu ilişkide gösterdiği yatkınlıkların, zamanla bireyselliğini nasıl aşındırdığı ve onu iktidarın bir aracı haline getirdiği ortaya konmaktadır.

Anahtar Kelimeler

sinema , birey , iktidar , toplum , uzlaşma

Individual Dispositions and Power: An Analysis of Istvan Szabo’s Trilogy

Öz

The relationship between the individual and power in cinema constitutes a significant representational framework that reveals how subjectivity and personal identity are shaped, directed, or suppressed by mechanisms of power, particularly in modern societies. This dynamic allows for an understanding of the individual’s position in relation to power not only as a political subject but also in terms of moral, emotional, and social dimensions. This study aims to analyze Hungarian director Istvan Szabo’s trilogy—Mephisto (1981), Colonel Redl (1985), and Hanussen (1988)—within the context of the individual–power relationship. The historical background of these films is shaped by Hungary’s historical experience throughout the 20th century, marked by wars, regime changes, social transformations, and individual tragedies. This backdrop plays a decisive role in interpreting the transformations of the characters in the face of power. Through the method of sociological film criticism, the study reveals how the individual’s increasing proximity and susceptibility to power leads to the erosion of individuality and ultimately turns the individual into an instrument of power.

Anahtar Kelimeler

cinema , individual , power , society , reconciliation

Kaynakça

• Arendt, H. (2014a). Totalitarizmin kaynakları 1: Antisemitizm (B. S. Şener, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Arendt, H. (2014b). Totalitarizmin kaynakları 3: Totalitarizm (İ. Serin, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Balazs, B. (2013). Görünen insan & sinema kültürü (O. Kasap, Çev.). İstanbul: Say.
• Baltacı, A. (2018). Nitel araştırmalarda örnekleme yöntemleri ve örnek hacmi sorunsalı üzerine kavramsal bir inceleme. BEÜ SBE Dergisi, 7(1), 231–274.
• Bauman, Z. (1997). Modernite ve Holocaust (S. Sertabiboğlu, Çev.). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Bauman, Z. (2003). Modernlik ve müphemlik (İ. Türkmen, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Çiğdem, A. (1997). Aydınlanma düşüncesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Elias, N. (2004). Uygarlık süreci Cilt 2: Toplumun değişimleri / Bir uygarlaşma teorisi için taslak. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Enriquez, E. (2004). Sürüden devlete (N. Tutal, Çev.). İstanbul: Ayrıntı.
• Foucault, M. (1993). Michel Foucault ders özetleri (S. Hilav, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Foucault, M. (2001). Toplumu savunmak gerekir (Ş. Aktaş, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fox, D. (1969). The research process in education. New York: Holt, Rinehart & Winston.
• Horkheimer, M., & Adorno, T. W. (2014). Aydınlanmanın diyalektiği (N. Ülner & E. Öztarhan Karadoğan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Kabadayı, L. (2013). Film eleştirisi. İstanbul: Ayrıntı.
• Kant, I. (2022). Aydınlanma nedir (M. Albayrak, Çev.). İstanbul: Albaraka.
• Liamputtong, P. (2013). Qualitative research methods. Oxford: Oxford University Press.
• Mannoni, O. (1971). Freud: The theory of the unconscious. Londra: Verso.
• Özden, Z. (2020). Film eleştirisi. İstanbul: İmge.
• Strachey, J. (2016). Sigmund Freud: Yaşamı ve görüşleri (S. Budak, Çev.). İstanbul: Öteki.
• Swartz, D. (2011). Kültür ve iktidar (E. Gen, Çev.). İstanbul: İletişim.
• Timur, T. (2007). Marksizm, insan ve toplum: Balibar, Seve, Althusser, Bourdieu. İstanbul: Yordam.
• Türkyılmaz, T. (2023). Dijital film platformlarına kategorik bir yaklaşım: Film festivallerinin genel özellikleri üzerinden MUBİ dijital film platformunun incelenmesi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(44), 1985–2011.
• Turner, J. H., Beeghley, L., & Powers, C. H. (2012). Sosyolojik teorinin oluşumu (Ü. Tatlıcan, Çev.). İstanbul: Sentez Yayıncılık.
• Weber, M. (1999). Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu (Z. Gürata, Çev.). Ankara: Ayraç Yayıncılık.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2008). Nitel araştırma yöntemleri. İstanbul: Seçkin.