Armutlu Mahallesi Mosque with Bağdadi Dome in İspir/Erzurum

Yıl 2023, Sayı: 71, 44 - 53, 28.12.2023

Burak Muhammet Gökler

https://doi.org/10.5152/AUJFL.2023.23146

Öz

Erzurum, which is one of the most important provinces of the Ottoman Empire in the Eastern Anatolia region, has maintained its importance throughout history due to its strategic location, from both commercial and military aspects. This region, which has been hosting many states, is also a convergence point for cultural interactions. İspir is among the most important districts connecting Erzurum to the Black Sea in the north. This region, which was annexed to Ottoman territories in year 1514 and became a sanjak in year 1515, draws attention, thanks to its cultural richness. Armutlu Mahallesi Mosque in İspir, which preserves the architectural tradition of the Black Sea region in its region, draws particular attention among the other structures. Holding an important place among the mosques in the region with its architectural design and wooden decorative compositions, this structure distinguishes itself, particularly with its "bağdadi" dome concept. The "bağdadi" dome, which started to be used by Mimar Sinan in the classical period of the Ottoman Empire, was frequently preferred throughout Anatolia, especially during the period of Westernization when it became the capital. This preference has been so prominent in the Black Sea Region that the region's richness in wood and the presence of skilled woodworkers supported this view. Although structures with wooden ceilings, swallowtail, or masonry domes are observed in Erzurum mosques, it can be seen that the "bağdadi" dome structure has not been widely adopted. However, in this mosque located in İspir, this roofing system has been shaped by the influence of the Black Sea region. in addition to the dome structure, the wooden decorations, the pulpit, the sermon podium, and the gallery in the structure are also important in terms of reflecting the cultural interaction between the two regions.

Anahtar Kelimeler

Armutlu Mahallesi, bağdadi dome, Black Sea, İspir, mosque

İspir/Erzurum’da Bağdadi Kubbeli Armutlu Mahallesi Camii

Öz

Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğu Anadolu’daki en önemli vilayetlerinden birisi olan Erzurum, stratejik konumu ile hem ticari hem askeri açısından tarih boyunca önemini korumuştur. Bir çok devlete ev sahipliği yapan bölge aynı zamanda kültürel etkileşimin birleşim noktalarından birisidir. Erzurum’u kuzeyde Karadeniz’e bağlayan ilçelerin başında İspir gelmektedir. 1514’te Osmanlı topraklarına katılan ve 1515’te sancak yapılan bölge, kültürel zenginlik bakımından da dikkat çekmektedir. Karadeniz’in mimari geleneğini bölgede yaşatan İspir’deki Armutlu Mahallesi Camii de diğer yapılar arasında dikkat çeken bir örnektir. Mimari yapısı ve ahşap süsleme kompozisyonları ile bölgedeki camiler arasında önemli bir yer tutan yapı, özellikle bağdadi kubbe anlayışı ile farklılaşmaktadır. Osmanlı’nın klasik döneminde Mimar Sinan ile kullanılmaya başlanan bağdadi kubbe, özellikle Batılılaşma dönemi içerisinde başkent olmak üzere Anadolu genelinde sıkça tercih edilmiştir. Bu tercih Karadeniz Bölgesi’nde daha çok kullanım alanı bulmuştur ki bölgenin ağaç konusundaki zenginliği ve ahşap ustaların varlığı bu kanıyı destekler mahiyettedir. Erzurum camilerinde ahşap tavan, kırlangıç veya kargir kubbeli eserlerle karşılaşılırken Bağdadi Kubbe’nin çok fazla benimsenmediği görülmektedir. İspir’deki cami de ise bu örtü sistemi Karadeniz etkisinde şekillenmiştir. Kubbe kurgusu dışında, iç mekândaki minber, vaaz kürsüsü ve mahfildeki ahşap bezemeler, iki bölge arasındaki kültürel etkileşimi ortaya koyması açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İspir, Armutlu mahallesi, cami, Bağdadi Kubbe, Karadeniz

Kaynakça

• Aktemur, A. M. (2016). Posof ve çevresindeki tarihi kültür varlıkları. Zafer Ofset.
• Alkan, G. (2009). Bağdadi kubbeli XIX. yüzyıl İstanbul camileri (Tez No: 575950) [Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ayverdi, E. H. (1966). Osmanlı mimarisinin ilk devri (1230–1402). Baha Matbaası.
• Baramidze, R. (2017). İslami dini yapılar (Artvin İli). Batum.
• Batur, A. (1994). Teşvikiye camii. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (ss. 257–258). Tarih Vakfı Yayınları.
• Bayhan, A. A. (2019). Geçmişten günümüze Ordu’nun geleneksel ahşap camileri. Kültür Yayınları.
• Çağlayan, M. Y. (1987). Şu bizim İspir. İspir Turizm Kültür ve Kalkındırma Derneği.
• Çerkez, M. (2005). Merzifon’da Türk devri mimari eserleri (Tez No: 191794) [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Furtuna, Ç. (2018). Samsun Çarşamba’da çantı tekniğinde inşa edilmiş ahşap camilerin belgelenmesi ve vernaküler mimari miras bağlamında incelenmesi (Tez No: 490166) [Yüksek Lisans Tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimler Enstitüsü.
• Gökler, B. M. (2020). Karadeniz geleneğinde Erzurum/ilıca aşağı Canören köyü camii. Sanat Tarihi Yıllığı / Journal of Art History, 32, 249–274. [CrossRef] Gökler, B. M. (2022). Rize’de Osmanlı dönemi camileri (Tez No: 765409) [Doktora Tezi Atatürk Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gökler, B. M. (2023). Mimar Sinan’ın Bağdadi kubbeli camileri. Turcology Research, 78, 407–421. [CrossRef]
• Gökler, B. M., & Doğan, M. E. (2021). Arşiv belgelerine dayanarak Narman güvenlik köyü camii üzerine bir değerlendirme. Art-Sanat, 16, 181–219. [CrossRef] Hande, D. F. H. (2015). “Eski Yakındoğuda “Nar” Sembolizmine dair bir derleme çalışması. Tarih Okulu Dergisi, 8(22), 19–38.
• Hatipoğlu, O. (2007). XIX. Yüzyıl Osmanlı camilerinde Kalemişi Tezyinat (Tez No: 205813). [Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İnce, K., Atasoy, S., & Atıcı, A. (2021). Emirdağ/Sığracık köyü eski camii ve köy mezarlığındaki bir grup mezar taşı (ss. 263–283). Dr. Nevzat Gündağ’a Vefa, tarih, kültür ve sanat Yazıları.
• Karadeniz Kültür Envanteri (t.y.). http://karadeniz.gov.tr/buyuk-mahalle-camii/#prettyPhoto (Erişim Tarihi: 13.09.2023)
• Karadeniz Kültür Envanteri (t.y.). https://karadeniz.gov.tr/kosebucagi-mahallesi-camii/#prettyPhoto (Erişim Tarihi: 13.09.2023)
• Kaya, F., & Kılıçarslan, H. (2019). Sivas ili Altınyayla ilçesi merkez (Tonus) camisi vaaz kürsüsü süslemeleri. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(2), 640–656.
• Kaya, M. (2022). Acara (Gürcistan) bölgesi’nde Osmanlı dönemi ve sonrası geleneksel ahşap cami mimarisi (Tez No: 785956) [Doktora Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kırzıoğlu, M. F. (1998). Osmanlılar’ın Kafkas ellerini fethi (1451–1590). Türk Tarih Kurumu.
• Naza Dönmez, E. E. (2008). Wooden mosques of the Samsun region, Turkey. Bar internaiton Series.
• Özdemir, E. (2011). Ordu ve ilçelerindeki Türk dönemi mimari eserler. (Tez No: 313375) [Yüksek Lisans Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özger, Y. (2007). XiX. yüzyılın ilk yarısında İspir ve köylerinin nüfusu. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Dergisi, 34, 275–294.
• Polat, S. (2011). İzmir’deki geç dönem Osmanlı camileri (Tez No: 308864). [Yüksek Lisans Tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Saat, A. (2008). İstanbul Selâtin camilerindeki caaz kürsüleri (Tez No: 218692) [Yüksek Lisans Tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, M. (2013). Giresun ilindeki Bağdadi Kubbeli camiler. Tüba-Ked, 11, 71–89.
• Şahin, M. (2016). Giresun ve Trabzon illerindeki Bağdadi Kubbeli camiler (Tez No: 440997) [Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sarı, Y. (2021). Trabzon ve ilçelerinde camiler (Tez No: 694617) [Doktora Tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sözlü, H. (2014). Balıkesir’de Türk dönemi mimari eserleri (Tez No: 381328) [Doktora Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Taşkan, D. (2011). Artvin ili Borçka ve Hopa ilçeleri camilerinde ahşap süslemeler (Tez No: 279449) [Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünsal, M. (2006). Sivas il merkezindeki Osmanlı Camileri (Tez No: 190424) [Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldırım, S. (2013). Burhaniye Şahinler köyü camii duvar resimleri. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 29, 79–295.
• Yurtsal, T. (2009). Aydın ve Denizli camilerinde duvar resimleri (Tez No: 257761) [Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yurttaş, H. Ö., Köşklü, H., Köşklü, Z., Tali, Ş., Okuyucu, D., Geyik, G., & Kındığılı, M. (2008). Yolların, suların ve sanatın buluştuğu şehir Erzurum. Kariyer Matbaacılık.