KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE SAHRÂ

Yıl 2016, Cilt: 2 Sayı: 1, 229 - 266, 16.02.2016

Mahmut Kaplan Sümeyra Çomoğlu

Öz

Sahrâ, Klasik şiirimizde çok sık kullanılan kelimelerden biridir. Bu kelime, tek başına ya da başka kelimelerle terkip ve tamlamalar içinde kullanılmıştır. Bu çalışmada, sahrâ kelimesinin Klasik Türk şiiri içinde kazandığı anlam çeşitliliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Öncelikle kelimenin lügatlardaki farklı anlamları tespit edilmiştir. Ardından her yüzyıldan seçilen örnek divanlar incelenerek, sahrâ kelimesinin anlam yolculuğu araştırlmış, tespitler örnek beyitler içinde sunulmuştur. Şairlerin sahrâ kelimesini gerçek manası olan çöl, kır ve ova gibi anlamlar dışında, farklı kelimeler ve terkiplerle yer ismi olarak da kullandıkları tespit edilmiştir. Özellikle Leyla ve Mecnun kıssasının kahramanı olan Mecnun’a telmih, bu kelimenin farklı şekillerde kullanımına zemin hazırlamıştır. Divanlarda Kays’ın Leyla’nın aşkı ile çöllere düşmesini çağrıştıran, beyitler bir hayli fazladır. Bunların dışında sahrâ kelimesi ile yapılan terkiplerde, şairlerin içinde bulundukları devrin sosyo-ekonomik, tarihi ve kültürel şartlarına göre ruh halleri, tavırlarını yansıtan anlamlarda kullanıldığı görülmüştür. Şairler dinî tasavvufî kavramları, somut ve soyut anlamlı durumları anlatmak için de sahrâ kelimesinden sık olarak yararlanmışlardır. Yazımızda örnek olarak seçilen beyitlerin günümüz Türkçesi ile nesre çevirileri verilmiştir. Şairlerin bu kelimeyi nasıl kullandıkları elden geldiğince belirlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada sunulan tespitler taranan divanlarla sınırlıdır. Bütün divanlar incelendiğinde sahrâ kelimesinin daha farklı anlamlara gelebilecek biçimde kullanımları olabileceği gözden uzak tutulmamalıdır.

Anahtar Kelimeler

Sahrâ, divan, Klasik Türk şiiri

Kaynakça

• Akadoğan, Yaşar. Ahmedî Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Akkuş, Metin (1993). Nef’î Divânı, Ankara: Akçağ Yay.
• Akpınar, Şerife (2012). Âgâh Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10589,agah-divanipdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Akyüz, Kenan- Beken, Süheyl, Yüksel, Sedit, Cunbur, Müjgân (1990). Fuzûlî Divanı. Ankara: Akçağ Yay.
• Altun, Kudret (1999). Gelibolulu Âli Divânı. Niğde: Özlem Kitabevi.
• Arslan, Mehmet ve İ. Hakkı Aksoyak (1994). Haşmet Külliyatı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10617,girisvemetinpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Aslan, Üzeyir (2012). Xvıı. Yüzyıl Şairi Besnili Nehcî Dede (1616-1680?) ve DİVANI. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10636,nehci-divanipdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Avşar, Ziya. Revânî Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10643,revanidivaniziyaavsarpdf.pdf?0
• (6.01.2016)
• Aydemir, Yaşar (2000). Behiştî Divânı. Ankara: Meb Yay.
• Aydemir, Yaşar -Halil Çeltik (2009). Meşhurî Divanı (Tenkitli Metin). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10626,girispdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Aydemir, Yaşar (2007). Ravzi Divânı. Ankara : Birleşik Yay.
• Ayverdi, İlhan (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yay.
• Ayverdi, İlhan – Topaloğlu, Ahmet (2007). Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yay.
• Başpınar, Fatih (2008). Beyanî Divânı. Marmara Üniversitesi Türk Dili Edebiyatı Bölümü (Doktora Tezi). İstanbul.
• Bayak, Cemal (2013). Sehâbî Hüsâmü’d-dîn bin Hüseyn Sehâbî Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10648,metinpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Bayrak, Cemal. Sehâbi Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10648,metinpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Bektaş, Ekrem (2007). Muvakkitzâde Pertev Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10630,muvakkitzade-pertevpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Bilgin, Azmi ve Necdet Yılmaz (2003). Nigârî Divânı. İstanbul: Kule İletişim Hizmetleri.
• Bilgin, Azmi. Ümmî Sinan Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10657,immigirismetinpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Cebecioğlu, Ethem (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yay.
• Çağbayır, Yaşar (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yay.
• Devellioğlu, Ferit (2010). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitap.
• Doğan, Muhammed Nur (2006). Fatih Divanı ve Şerhi. İstanbul: Yelkenli Yay.
• Ersoy, Ersen. Münîri Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10631,muniripdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Gürgendereli, Müberra (2002). Hasan Ziyâi Divânı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Harmancı, M. Esat. Süheylî Ahmed bin Hemdem Kethudâ DÎVÂNI. ,http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10650,girismetinpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Kaçalin, S.Mustafa, Âhî [1476 -1517] Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10590,ahidivanimustafakacalinpdf.pdf?0 (04.01.2016)
• Kalkışım, Muhsin (1994). Şeyh Gâlîb Dîvânı, Akçağ Yay.
• Kanar, Mehmet (1998). Büyük Sözlük Farsça Türkçe. İstanbul: Birim Yay.
• Kaplan, Mahmut (1996). Neşâtî Divanı. İzmir: Akademi Kit.
• Karagöz, İsmail (2010). Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Karaköse, Saadet (1994). Nev’izâde Atayi Divânî. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10637,nevi-zade-atayipdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Kavruk, Hasan (2001). Şeyhülislam Yahya Divânı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Kavruk, Hasan-Bahir SELÇUK (2009). Filibeli Vecdî Ve Dîvân’ı (METİN-DİZİN). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10611,filibeli-vecdi-divanipdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Kaya, Bayram Ali (1996). “Azmîzâde Haletî: hayatı, edebî kişiliği ve Dîvânı'nın tenkitli metni.” Trakya Üniversitesi, (Doktora Tezi).
• Kılıç, Filiz. Âşık Çelebi Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10593,asikcelebidivanifilizkilicpdf.pdf?0 (04.01.2015)
• Kırbıyık, Mehmet (l999). Kâtibzâde Sâkıb Mustafa, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi). Konya.
• Koç, Neslihan İlknur (2003). XVII. Yy. Divan Şairi Nehcî: Hayatı, Eseri, Edebî Kişiliği Ve Divanının Tenkitli Metni. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
• Kurtoğlu, Orhan (2004). LEBÎB DÎVÂNI (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, (DOKTORA TEZİ) . http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10623,lebib-divanipdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Kutlar, Fatma Sabiha (2004). Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmi Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10592,arpaeminizade-samipdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Küçük, Sabahattin (1994). Bâkî Divânı. Ankara: TDK Yay.
• Küçük, Sabahattin-ŞENER DEMİREL (1999). ŞEHRÎ Hayatı, Sanatı, Divanı’nın Tenkitli Metni ve Tahlili. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10652,girisvemetinpdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Macit, Muhsin (2012). Nedîm Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10635, nedim-divanipdf.pdf?0 (04.01.2016)
• Mutçalı, Serdar (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yay.
• Örnekleriyle Türkçe Sözlük (1996). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Pars, Tuğlacı (1995). Okyanus Ansiklopedik Türkçe Sözlük. Ankara-İstanbul-İzmir: ABC Yay.
• Rado, Şevket (1969-1970). Hayat Büyük Türk Sözlüğü. İstanbul: Hayat Yay.
• Redhouse, Sir James (2001). Türkçe/ Osmanlıca-İngilizce Sözlük. İstanbul: Enes Matbaası.
• Şemseddin, Sâmi (2007). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yay.
• Tarlan, Ali Nihad (1992). . Necâtî Beg Divanı. Ankara: Akçağ Yay.
• Taş, Hakan (2004). Vahyî Divânı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı (Doktora Tezi). İstanbul.
• Taş, Hakan (2008). Vusûlî Divânı. İstanbul: Gençlik Kitabevi.
• Tavukçu, Orhan Kemal. Dede Ömer Rûşenî, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/ 1-275463/h/dede- omer-ruseni.pdf (04.01.2016)
• Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas (2010). Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yay.
• Tulum, Mertol (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: TDK Yay.
• Tulum, Mertol (2013). Osmanlı Türkçesi Büyük El Sözlüğü Türkçesi. İstanbul: Kapı Yay.
• Uludağ, Süleyman (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Üst, Sibel. Edirneli Nazmî Divânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10604,edirneli-nazmi-divani-sayfa-1-1989pdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Üzgör, Tahir (1991). Fehîm-i Kadîm Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi. Ankara: AKM Yay.
• Yağcı, Şerife (1993). Nevres i Kadîm Divanı Ve İndeks. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, (Yüksek Lisans Tezi). İzmir.
• Yakar, Halil İbrahim (2009). Gelibolulu Sun‘Î Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10612,gelibolulupdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Yazar, İlyas (2010). Kânî Divânı. İstanbul: Libra Yay.
• Yazıcı, Gülgün Erişen. Edirneli Kâmî Ve Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10619,kamipdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Yenikale, Ahmet. Ahmet Nâmî Dîvânı Ve İncelemesi. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10632,girispdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Yıldırım, Ali (2009). Edirneli Kâmî Divânı. Ankara: MEB Yay.
• Zülfe, Ömer (2010). Hecrî Kara Çelebî Muhyi’d-dîn Mehmed [ö. 1557] DÎVÂN. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10618,hecripdf.pdf?0 (6.01.2016)
• Zülfe, Ömer (1998). Nâşid Dîvân. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisan Tezi). İstanbul.
• Zülfe, Ömer (2009). Yakînî Dîvân İnceleme-Metin ve Çeviri-Açıklamalar-Sözlük. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10661,girismetinpdf.pdf?0 (09.01.2016)
• Zülfe, Ömer (2009). On Altıncı Yüzyıl Şairi Selîkî Ve Şiirleri. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10649,girismetinpdf.pdf?0 (09.01.2016)