KLASİK TÜRK EDEBİYATI METİNLERİNDE “GÖZGÜ” KELİMESİNİN KULLANIMINA DAİR

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 1, 255 - 266, 01.03.2017

İbrahim Sona

Öz

Klasik Türk edebiyatı, Türkçe, Arapça ve
Farsça kelime zenginliğiyle karşımıza çıkan bir edebiyat geleneğidir. Bu
geleneğin uzun süreli olması, birçok kelimenin kullanılmasına veya kullanımdan
düşmesine sahne olmuştur. Ancak hâlâ yüzyıl sözlükleri hazırlanmadığı için bu
durum, bu edebiyat geleneğinde takip edilememektedir. Hangi sözcüğün hangi
yüzyılda hangi anlamda kullanıldığı hâlâ belirsizdir. Yüzyıl sözlüklerinin veya
metin sözlüklerinin ilk projesi “metinbankası”dır. Bu projeyle birçok kelimenin
hangi şairin divanında ne şekillerde kullanıldığı görülebilmiştir. Bu bağlamda
ikinci proje ise “TEBDİZ”dir. Bu projeyle Türk edebiyatının bağlamlı dizini
hazırlanmaya başlanılmış, böylelikle kelimelerin sözlüklerde yer almayan
anlamlarının ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Bu projelere başka bir bakış
açısı, gözgü kelimesinde denenmeye çalışılacaktır. Gözgü yani ayna’nın klasik
Türk edebiyatı metinlerinde ne zaman kullanıldığı, hangi yüzyıllarda hangi Türk
coğrafyalarında kullanımdan kalktığı gösterilmeye çalışılacaktır. Klasik
edebiyat metinlerinde yer alan bu kelimenin içerik olarak gönülle birlikte
kullanılışı ve niçin bu kelimeyle benzerlik kurulduğu belirli hadisler
çerçevesinde tartışılacaktır. Böylelikle bir kelimeden hareketle bir edebiyat
geleneği çizgisinden ne şekilde yer aldığı takip edilecektir. Uzun soluklu bir
edebiyat geleneği olan klasik edebiyat şüphesiz ki binlerce kelimeyi
barındırmaktadır. Her ne kadar Farsça ve Arapça kelimelerin imlâsında ne gibi
değişiklikler olduğu takip edilemese de en azından Türkçe kelimelerde
etimolojik sözlükler taranarak bir belirlilik sağlanması gerekliliği
görülecektir.

Anahtar Kelimeler

Gözgü, ayna, klasik Türk edebiyatı, Tebdiz, metinbankası

Kaynakça

• AKDOĞAN, Yaşar. Ahmedi Divanı, Kültür Bak. e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0
• ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, 2 Cilt, İstanbul: MEB Yay. 1994.
• ARAT, Reşid Rahmeti. (2003), Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 8. Baskı, Ankara: TTK Yay.
• _____________. (1979), Kutadgu Bilig III indeks, İstanbul:Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• ARGUNŞAH Mustafa, Galip Güner, (2015) Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yay.
• Bilgin, Azmi. (2003), Mîr Hamza Nigâri, Dîvân-ı Seyyid Nigâri, İstanbul: Kule Yay.
• ________, Ümmî Sinan Divanı, Kültür Bak. e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10657,immigirismetinpdf.pdf?0
• CEYLAN, Ömür. (2000), Tasavvufî Şiir Şerhleri, 2. Baskı, İstanbul: Kitabevi Yay.
• CLAUSON, Gerard. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: The Clerandon Press.
• ÇETİNDAĞ, Yusuf. (2011), Ayna Kitabı, 2. Bs. İstanbul: Kitabevi Yay.
• DANKOFF, Robert, James Kelley. (1985), Mahmud al-Kaşgari, Compendium of the Turkic Dialects, 3 Volumes, Harvard: Sources of Oriental Languages and Literatures.
• DİLÇİN, Cem. (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• DOERFER, Gerhard. (1967) Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, 3. Cilt, Weisbaden: Franz Steiner Verlag GmbH.
• Ersoy, Ersen. II. Bâyezid Devri Şâirlerinden Münîri, Hayatı, Eserleri, Divanı, Kültür Bak. ekitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10631,muniripdf.pdf?0
• ESİR, Hasan Ali. Lâmi’i Çelebi Ferhâd ile Şîrîn, Kültür Bak. e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10697,metinpdf.pdf?0
• GÜLENSOY, Tuncer. (2011), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, 2 Cilt, 2. Baskı, Ankara: TDK Yay.
• KAÇALİN Mustafa S. (2011). Niyâzi, Nevâyi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Ankara: TDK Yay.
• KADRİ, Hüseyin Kazım. (1928) Türk Lugatı, Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lugatı, 2 Cilt, İstanbul: Maarif Vekâleti Devlet Matbaası.
• KUT, Günay. (2003). Alî Şîr Nevâyi, Garâibü’s-Sıgar, Ankara: TDK Yay.
• LANE Edward William, (1968) An Arabic-English Lexicon, Vol. 8. Beyrut: Librairie Du Liban.
• LEVEND, Agah Sırrı. (1984), Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, 4. Basım, İstanbul: Enderun Yay.
• Mahmud Bin El-Hüseyn Bin Muhammed Kaşgarî, (2008), Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk, (Haz. Şaban Kurt), İstanbul: KTB Yay.
• Mermer, Ahmet. (2004), Kütahyalı Rahîmi ve Dîvânı, İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı.
• MUÎN, Muhammed (1391) Ferheng-i Fârisi, 6 Cilt. Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Mütercim Âsım Efendi, (2013) Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, (Hazl. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi), 6 Cilt, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Baş. Yay.
• REDHOUSE James W. (2006) A Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yay.
• SONA, Fatih. (2011), “İlk Dönem Şairlerinden Alî ve Divanı”, Journal of Turkish Studies Walter Andrews Armağanı, Harvard: Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University, s.145-162.
• SONA, İbrahim. (2008), Emir Efsahuddin Hidayetullah Beg and His Divan, Harvard: Sources of Oriental Languages and Literatures.
• STEİNGASS F. (2005)A Comprehensive Persian-English Dictionary, İstanbul: Çağrı Yay.
• ŞENÖDEYİCİ, Özer. (2015), Nâ’ili Divanı Sözlüğü, 2 Cilt, Ankara: Yelkenli Yay.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla. (2011) “Metinbankası projesi ve eski Türk edebiyatı metinlerini yeniden okuma ve yorumlamaya dair düşünceler” Yücel Dağlı Anısına, “geldi Yücel, gitti Yücel. bir nefes gibi…”, İstanbul: Turkuaz Yay. s. 523-555.
• ________________. (2013), Osmanlı Şiiri Antolojisi, 6. Baskı, İstanbul: YKY Yay.
• ________________. (2016), Osmanlı Şiiri Kılavuzu 1, İstanbul: OSEDAM Yay.
• TATÇI, Mustafa. (1997). Yunus Emre Dîvânı, 4 Cilt, İstanbul: MEB Yay.
• TDK, (1943). Kutadgu Bilig, Tıpkıbasım III Mısır Nüshası, İstanbul: TDK Yay.
• TDK, (1972). Divanü Lûgati’t-Türk Dizini, Ankara: TDK Yay.
• TİETZE Andreas, (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, 2. Cilt, Wien: OAW.
• TULUM Mertol, (2011) 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: TDK Yay.
• ULUDAĞ, Süleyman. (1999), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yay.
• Yakar, Halil İbrahim. Gelibolulu Sun’i Divanı, Kültür Bak. e-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10612,gelibolulupdf.pdf?0
• YAVUZ, Kemal. (2000), Âşık Paşa Garib-nâme, 4 Cilt, Ankara: TDK Yay.
• YILDIRIM, Talip, Musa Çiftci. (2012), “Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Alet-Eşya Adları”, Turkish Studies, Volume 7/2, 2012, s. 1229-1249.