KÖY SEYİRLİK OYUNLARINDAN “DEVE OYUNU” ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME VE BALIKESİR-PAMUKÇU DEVE OYUNU

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 2, 16 - 40, 26.05.2017

Sagıp Atlı

Öz

İnsan hayatının önemli bir kısmını oluşturan unsurlardan
birisi oyun ve eğlencedir. Çocukluk döneminden hayatın son anına kadar geçen
zaman içerisinde toplumun her kesimi (çocuk-genç-yaşlı, kadın-erkek,
zengin-fakir, köylü-kentli vb.) farklı, aynı ya da benzer şekillerde oyunlar
icra ederek eğlenme gereksinimini karşılamaktadır. Eğlence şekilleri üzerinde
etkili olan unsurlar arasında yaşam tarzı (göçebe-yerleşik hayat, köylü-kentli
vb.), çalışma şekilleri (çiftçilik, hayvancılık, memuriyet vb.) ve maddî
imkânlar en başta gelmektedir. Günlük hayatın bir parçası olan at ve deve gibi
hayvanlarla bunlara bağlı olarak ortaya çıkan birtakım tören ve uygulamalar, uzun
bir süre atlı-göçebe yaşam tarzına sahip olan Türklerin hayatında önemli bir
yere sahiptir. Toplumun yaşam tarzından hareketle ortaya çıkan ve temelinde
hayvan figürlerine dayanan uygulamalardan birisi deve oyunudur. Deve oyunu genel
olarak doğadaki mevsimsel değişime bağlı olarak yılın belirli günlerinde, düğün
ve nişan gibi farklı organizasyonların içerisinde icra edilen, hayvan benzetmecesine
dayalı köy seyirlik oyunudur.

Yaşayan geleneksel kültürel miraslarımızdan
biri olan deve oyunu, 2014 yılında gösteri sanatları alanında Türkiye Somut
Olmayan Kültürel Miras Ulusal Envanteri’ne dâhil edilerek kayıt altına
alınmıştır. Deve oyunu; Ardahan, Balıkesir, Çanakkale, Elazığ, Isparta, Konya,
Karaman, Bolu, Manisa, Erzurum, Tokat ve Kayseri gibi Türkiye’nin farklı
yerlerinde benzer ya da değişik şekillerde icra edilmektedir. Bu makalede, ilk
önce oyun ve eğlence kavramları üzerinde durulacak ardından deve oyununun kaynakları,
Türkiye’de hangi isimlerle bilindiği, malzemeleri ve hazırlığı, oyuncuları, icra
zamanı, mekânı, seyircisi, işlevleri ve kurgusu gibi hususlar tespit edilerek genel
özellikleri ortaya konulacaktır. Ardından deve oyununda yer alan motifler belirlenerek
açıklanacaktır. Yazının devamında örnek olarak yaptığımız derleme çalışmasından
hareketle Balıkesir-Pamukçu’da icra edilen deve oyunu yukarıda sayılan
başlıklar altında ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Oyun, Eğlence, Köy Seyirlik Oyunları, Deve Oyunu

Kaynakça

• ARTUN, Erman (1994). “Ritüel Kökenli Trakya ve Balkan Köy Seyirlik Oyunlarında ‘Ölme-Dirilme, Kız Kaçırma’ Motifler”, Millî Folklor, Sayı: 22, Yaz, ss. 25-30.
• ARTUN, Erman (2008). Seyirlik Köy Oyunları ve Anonim Halk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ATAMAN, Sadi Yaver (1994). Eski Safranbolu Hayatı, hzl: Süleyman Şenel, İstanbul: Canyiğit Grafik.
• AYTAÇ, Ömer (2002). “Boş Zaman Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 1, ss. 231-260.
• BASCOM, William (2005). “Folklorun Dört İşlevi”, çev. Ferya Çalış, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, Ankara: Geleneksel Yayınları, ss. 71-86.
• BAYRI, Mehmet Halit (1938). “Dursunbey’de Kış Sohbetleri”, Halk Bilgisi Haberleri, Yıl: 7, Sayı: 78, Nisan, ss. 120-124.
• BORATAV, Pertev Naili (1992). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ÇAKIR, Ahmet (2009). Tozlu Adımlar Türk Halk Oyunları Makaleler İncelemeler, Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• ÇALIŞLAR, Aziz (1995). “Köylü Seyirlik Oyunları”, Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 380.
• ÇIBLAK, Nilgün (2007). “Köy Seyirlik Oyunlarının Korunması Üzerine Tasarım Denemesi”, Halk Kültürlerini Koruma-Yaşatma ve Geleceğe Aktarma Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 16-18 Aralık 2005 Kocaeli, İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, ss. 175-185.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2010). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• DEMİR, Ömer ve Mustafa ACAR (1992). Sosyal Bilimler Sözlüğü, İstanbul: Ağaç Yayınları.
• DUYMAZ, Ali ve İbrahim ŞAHİN (2010). “Balıkesir ve Çevresinde Hayvan Benzetmecesine Bağlı Köy Seyirlik Oyunları”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 23, Haziran, ss. 171-185.
• DÜZGÜN, Dilaver (1999). Erzurum Köy Seyirlik Oyunları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• DÜZGÜN, Dilaver (2002). “Geleneksel Türk Tiyatrosu”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 15, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 493.
• ELÇİN, Şükrü (1991). Anadolu Köy Orta Oyunları (Köy Tiyatrosu), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• ELÇİN, Şükrü (1998). “Halk Tiyatrosu”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 213.
• ELİADE, Mircea (1999). Şamanizm, çev: İsmet Birkan, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• ERSAN, Mehmet (2006). “Türkiye Selçuklularında Halkın Eğlence Hayatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXI, Sayı: 2, Aralık, ss. 77-92.
• ERTURAL, Neslihan (2011). “Dursunbey Barana Geleneğinde Seyirlik Oyunlar”, Somut Olmayan Kültürel Miras: Barana Dursunbey-Balıkesir, İzmir: Egetan Yay., ss. 133-146.
• ERTURAL, Neslihan (2012). Gaziantep Seyirlik Oyunları Üzerine Bir İnceleme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÖNEN, Sinan (2011). Geleneksel Konya Köy Seyirlik Oyunları, Konya: Kömen Yayınları.
• http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,131408/deve-oyunu.html (29.06.2016).
• http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,131408/deve-oyunu.html (29.06.2016).
• http://pamukcu.bel.tr/Default.asp?E_Belediyem=SayfaDetay&wtrx=7 (21.12.2013).
• KOŞAY, Hamit Zübeyr (1935). Ankara Budun Bilgisi, Ankara: Ankara Halkevi Neşriyatı.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad (2004). Edebiyat Araştırmaları 1, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KUDRET, Cevdet (1973). Ortaoyunu, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• LEFEBVRE, Henri (2016). Modern Dünyada Gündelik Hayat, çev. Işın Gürbüz, İstanbul: Metis Yayınları.
• MAMUR YILMAZ, Elif (2016). “Anadolu Halk Kültüründe Seyirlik Köy Oyunları (Yozgat İli Örneği)”, I. Uluslararası Bozok Sempozyumu 05-07 Mayıs 2016 Bildiri Kitabı, Cilt: 3, Yozgat: Bozok Üniversitesi Yayınları, ss. 330-340.
• NARLI, Mehmet (2005). “Romanda Zaman ve Mekân Kavramları”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 7, ss. 91-106.
• OĞUZ, M. Öcal ve Selcan GÜRÇAYIR (2006). 2005 Yılında Çorum’da Yaşayan Köy Seyirlik Oyunları, Ankara: Hitit Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Topluluğu Yayını.
• OĞUZ, M. Öcal ve Seval KASIMOĞLU (2005). Türkiye’de 2005 Yılında Yaşayan Geleneksel Kutlamalar, Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halk Bilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• ÖGEL, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi, Cilt: 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZDEMİR, Nebi (2001). “Bilim ve Teknolojideki Gelişmelerin Köy Seyirlik Oyunlarına Etkisi”, Millî Folklor, Yıl: 13, Sayı: 51, Güz, ss. 119-129.
• ÖZDEMİR, Nebi (2005). Cumhuriyet Dönemi Türk Eğlence Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖZHAN, Mevlüt (1987). “Balıkesir’de Deve Çiftçi Oyunu”, Türk Folklorundan Derlemeler 1987, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, ss. 155-175.
• ÖZHAN, Mevlüt (1987). “Balıkesir’de Deve Çiftçi Oyunu”, Türk Folklorundan Derlemeler 1987, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, ss. 155-175.
• ÖZHAN, Mevlüt (1997). “Türkiye’deki Dramatik Köy Seyirlik Oyunları Üzerine Bir Atlas Denemesi”, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Müziği, Oyun, Tiyatro, Eğlence Seksiyon Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, ss. 292-313.
• PEHLİVAN, Gürol (2015). Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım Dresden ve Vatikan Nüshalarının Mukayeseli Bir İncelemesi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• TANSUĞ, Sabiha (1975). “Köylü Oyunları: Türk Köylerinde Maskeli Halk Oyunları”, Türk Folklor Araştırmaları, Cilt: 16, Sayı: 310, Mayıs, ss. 7305-7308.
• TECER, Ahmet Kutsi (1940). Köylü Temsilleri, Ankara: Çığır Mecmuası Neşriyatı.
• TEKİN, Ahmet [ty]. Balıkesir Folkloru, Balıkesir: [yy].
• TEMUR, Nezir (2011). “Kültürel Bellek Bağlamında Deve Oyunu”, Millî Folklor, Yıl: 23, Sayı: 90, ss. 156-163.
• TEZCAN, Mahmut (1982). Sosyolojik Açıdan Boş Zamanların Değerlendirilmesi, Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
• YÖNDEM, Ertürk (der.)(1975). “Özel Bir Araştırma”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi-Dramatik Köylü Oyunları Özel Sayısı, Sayı: 6, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, ss. 167-169.
• KAYNAK KİŞİLER
• K.K.1: Halit AYDOĞDU, 1966, İlkokul, Çiftçi, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.2: Beyhan KIZMAZER, 1947, Üniversite, Emekli Öğretmen, Merkez-BALIKESİR.
• K.K.3: Aydın KARAGÖZ, 1967, Yüksekokul, Memur, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.4: Ahmet TEKİN, 1940, İlkokul, Emekli, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.5: Hasan PARLAK, 1957, İlkokul, Çiftçi, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.6: Süleyman DİKMEN, 1975, Lise, Çiftçi, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.7: Nihat ŞANLI, 1955, İlkokul, Çiftçi, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.8: İbrahim KABAKÇI, 1969, Lise, Memur, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.9: Faik ŞANLI, 1978, Lise, Çiftçi, Pamukçu Kasabası-BALIKESİR.
• K.K.10: Yüksel AÇIKGÖZ, 1967, İlkokul, Tüccar, Mircekiraz Köyü-Gerede/BOLU.
• K.K.11: Yunus Baki KOÇAK, 1953, Ortaokul, Çiftçi, Samat Köyü-Gerede/BOLU.
• K.K.12: Nihat KAZAZOĞLU, 1941, Üniversite, Emekli Öğretmen, Merkez-ELAZIĞ.
• K.K.13: Lokman TASALI, 1929, Üniversite, Emekli Albay, Harput-ELAZIĞ.
• K.K.14: Halil ERKEK, 1943, İlkokul, Emekli, Dursunbey/BALIKESİR.
• K.K.15: Mehmet BAYRAKTAR, 1959, Lise, Memur, Merkez-ÇANKIRI.
• K.K.16: İbrahim ŞENBAYRAM, 1960, Lise, Baharatçı, Merkez-ÇANKIRI.