BÂKÎ’NİN ŞAİR ANLAYIŞI

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 3, 724 - 753, 31.07.2021

Zafer Topak

https://doi.org/10.20322/littera.948529

Öz

Bu çalışmada, Bâkî Divanı poetik çerçevede incelenmiş ve elde edilen dizelerden hareketle onun, şair karşılığında kullandığı kelime ve tamlamalar, bir şairde olmasını istediği şairlik özellikleri, şairle ilgili yaptığı benzetme unsurları, yaşadığı dönemin sanat ortamına bakışı, kısaca şair anlayışı belirlenmeye çalışılmıştır.
Bâkî, şaire ve şairliğine dair görüş ve düşüncelerini Divan’ında, birçok şair gibi, dağınık bir şekilde dile getirmiştir. Onun bu poetik dizeleri çoğunlukla kasidelerinin fahriye bölümlerinde ve gazellerinin mahlas beyitlerinde çok az da diğer bazı manzumelerinde yer almaktadır. İlgili manzumeler, konu kapsamında incelendiğinde ve bir bütünlük oluşturulduğunda Bâkî’nin şair anlayışını görmek mümkün olur. Onun kendi şairlik özellikleri arasında saydığı hususların başında doğuştan gelen bir şairlik kabiliyetine sahip olma özelliği gelir. O, doğuştan sahip olduğu bu özelliğin farklılık ve eşsizliğine vurgu yaparak bu sayede şiir sahasında ulaşılması güç bir seviyeye eriştiğini belirtir. Şiiri yücelten unsurlardan birinin üslup olduğunu ifade eden Bâkî, güzel ve renkli üslubu ile anlamı birleştirdiğini vurgular. Onun, önemle üzerinde durduğu bir başka özellik de belâgattır. Belâgat ehli olduğunu dile getiren şair, bu özelliğin şiir ve şair açısından taşıdığı değere dikkat çeker. Bâkî’nin kendi şairlik özellikleri arasında saydığı diğer özellikler ise şu şekildedir: Nüktedan olmak, mütevazı ve nazik bir yaratılışa sahip olmak, mucizevî bir söyleyişe sahip olmak, sözü güzel ve düzgün söylemek, ilim ehli olmak, tatlı sözlü olmak, şiirde üstat olmak, yaygın ve beğenilen şiirler yazarak adını ölümsüz kılmak, şiirlerinin her yerde okunmasını sağlamak. Bâkî, kendi şairliği ile “âşık, at, bülbül, hümâ, şâhbâz, tûtî, gevher, padişah, pehlivan, nahlbend, re’îs, sâhir, zerger, Hz. İsa, Hz. Ali” gibi çeşitli unsurlar arasında benzetme ilgisi kurar. O, bu benzetmeler aracılığıyla sanatlı, ince bir şiir işçiliği sergilemek, diğer şairlere üstünlük sağlamak, şiirde öncülük ve önderlik yapmak, güçlü ve maharetli bir şairlik sergilemek, söze canlılık vermek, güzel bir üsluba sahip olmak, şairlikte yüce ve yüksek bir seviyeye ulaşmak vb. birçok şairlik özelliğine işaret eder. Bâkî, yaşadığı dönemde şair-çevre ilişkisine dair de önemli tespit ve değerlendirmelerde bulunur. O, ilgili beyitlerinde şiirden ve sanattan anlayan sanatkâr çevreden ve tiplerden söz ettiği gibi şiirden ve sanattan anlamayan belirsiz çevre ve tiplerden de bahseder.
Bâkî’nin şair anlayışına dair yapmış olduğumuz bu çalışmanın, özelde şairin poetikasına, genelde ise klasik şiirin şaire bakışındaki benzer ve farklı yönlerin tespitine yönelik çalışmalar için önemli sonuçlar içerdiğini söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Bâkî, Bâkî’nin Şair Anlayışı, Poetika, Klasik Türk Şiirinin Poetikası, Şair Özellikleri

Kaynakça

• Atila, Mustafa (2013). “Tezkire Terimleri Sözlüğüne Katkı: Gülşen-i Şu’arâ Örneği”. Uluslararası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu: Prof.Dr.Mehmed Çavuşoğlu Anısına. C. II. Ordu: Ordu Üniversitesi Yay. 848-888.
• Batislam, Hanife Dilek (2002). “Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları Hümâ, Anka ve Simurg”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 7: 185-208.
• Coşkun, Menderes (2011). “Klasik Türk Şairinin Poetikası Üzerine”. Bilig Dergisi 56: 57-80.
• Bulut, Ali (2015). Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yay.
• Çapan, Pervin (1993). 18. Yüzyıl Tezkirelerinde Edebiyat Araştırma ve Tenkidi. Basılmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ceylan, Ömür (2015). Kuş Dili. İstanbul: Kapı Yay.
• Çavuşoğlu, Mehmed (1991). “Bâkî”. İslam Ansiklopedisi. C. 4. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 537-540.
• Devellioğlu, Ferit (1995). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Doğan, Muhammet Nur (1996). “Fuzulî’nin Poetikası”. İlmî Araştırmalar Dergisi 2: 45-72.
• Doğan, Muhammet Nur (2007). “Sözün ve Anlamın Esrarlı Yolculuğu: Edebiyat”. I. Uluslararası Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Abdülkadir Karahan Anısına). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi. 11-23.
• Güleç, İsmail (2008). Osmanlı Müellifleri’nde Şair ve Şiir Değerlendirmeleri. İlmî Araştırmalar Dergisi 25: 69-83.
• Güler, Zülfi (2014). “Divan Şiirinde Papağan”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/1: 61-71.
• Gür, Nagehan (2009). Latîfî’nin Eleştirel Perspektifinden Osmanlı Divan Şiirinin Poetikası. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Bilkent Üniversitesi SBE.
• İpekten, Haluk (1993). Bâkî, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları. Ankara: Akçağ Yay.
• İpekten, Haluk (1996). Divan Edebiyatında Edebî Muhitler. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
• Kaplan, Hasan (2013). Bâkî’nin Ses Dünyası. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karataş, Turan (2004). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• Kaya, Bayram Ali (2012). “Necâtî Bey’in Şiir Anlayışı”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 27: 143-218.
• Kaya, Bayram Ali (2016). “Necâtî Bey’in Şair Anlayışı”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 34: 149-214.
• Kılıç, Filiz (1998). XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler. Ankara: Akçağ Yay.
• Kılıç, Hulusi (1992). “Belâgat”. İslam Ansiklopedisi. C. 5. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 380-383.
• Kocatürk, Vasfi Mahir (1964). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Edebiyat Yayınevi.
• Kurtuluş, Rıza (1995). “Emîr Hüsrev-i Dîhlevî”. İslam Ansiklopedisi. C. 11. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 135-137.
• Kutlar, Fatma Sabiha (2005). Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme. Ankara: Öncü Kitap.
• Küçük, Sabahattin (1994). Bâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçük, Sabahattin (1988). Bâkî ve Divanından Seçmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Küçük, Sabahattin (2019). Bâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Macit, Muhsin (2010). “Söz Meydanının Usta Binicisi: Nef‘î”. Dil ve Edebiyat Dergisi 21: 14-27.
• Mengi, Mine (2010). Divan Şiirinin Arka Bahçesi. Ankara: Akçağ Yay.
• Mermer, Ahmet, N. Koç Keskin (2005). Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• Olgun, Tahir (1938). Bâkî’ye Dair. İstanbul: Aydınlık Basımevi.
• Olgun, Tahir (1973). Edebiyat Lügatı. Hzl. K. E. Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Özdoğan, Mehmet Akif (2008). “Klasik Arap Şiirinde Şiir Söyleme Yeteneği ve Bilgi Birikimi”. Folklor/Edebiyat Dergisi 53: 91-103.
• Öztoprak, Nihat (2006). “Ruhî’nin Şair Anlayışı”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi 28: 94-120.
• Pala, İskender (1998). Bâkî. İstanbul: Timaş Yay.
• Sarıkaya, Meliha Y. (2013). “Zülfikar”. İslam Ansiklopedisi. C. 44. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 554-556.
• Solmaz, Süleyman (2012). 16. Yüzyıl Tezkirelerinde (Ahdî, Kınalızâde, Âlî, Beyânî) Şairin Dünyası. Ankara: Akçağ Yay.
• Şahin, Esma (2011). Bâkî Divanı’na Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatı. Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tergip, Ayhan (2010). Bâkî’nin Meâlimü’l-Yakîn Adlı Eseri Üzerinde Dil İncelemesi (Metin-Sözlük). Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tolasa, Harun (1982). “Divan Şairlerinin Kendi Şiirleri Üzerine Düşünce ve Değerlendirmeleri”. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi I: 15-46.
• Tolasa, Harun (2002). 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi. Ankara: Akçağ Yay.
• Topak, Zafer (2020). 18. Yüzyıl Divan Şiiri Poetikası. Ankara: Akademik Kitaplar Yay.
• https://sozluk.gov.tr/ [erişim tarihi: 4.5.2021].