LÜGAZ VE MUAMMA KARŞILAŞTIRMASI VE TÜRÜN KURAL DIŞI ÖRNEKLERİ

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 4 - PROF. DR. İ. ÇETİN DERDİYOK ARMAĞAN SAYISI, 1222 - 1249, 31.10.2021

Haluk Gökalp Emin Şengül

https://doi.org/10.20322/littera.964142

Cited By: 1

Öz

Klasik Türk edebiyatı her ne kadar kuralcı, kesin sınırları olan bir edebiyat gibi görünse de bazı nazım türlerinin sınırlarını kesin olarak belirlemek için detaylı incelemeler yapmak gerekmektedir. Lügaz da söz konusu nazım türlerinden biridir. Lügazın sınırlarının kesin olarak çizilmesini zorlaştıran çeşitli etkenler vardır. Bunlardan biri lügazın muamma ile benzer özellikleridir. İki türün de çoğunlukla benzer nazım şekilleriyle yazılmaları, ikisinin de bir bilmece niteliği göstermeleri başlıca etkenlerdir. Diğer bir etken ise şairlerin keyfi tasarruflarda bulunarak her iki türe de sıra dışı özellikler kazandırmalarıdır. Bu benzerlikler ve keyfi tasarruflar sonucunda “muammâ-gûne lügaz” ya da “muammâ be-tarîk-i lügaz” olarak adlandırılan bilmeceler ortaya çıkmıştır.
Bu çalışmada lügazın tanımı yapılıp lügaz ve muamma arasında kesin sınırlar çizilmeye çalışılmıştır. Bunun için kaynaklardaki lügaz ve muamma tanımlarından yola çıkılarak sorular belirlenmiştir. Daha sonra da bu sorular ışığında iki türün karşılaştırılması yapılmıştır. Karşılaştırmalardan elde edilen veriler, divanlardan tespit edilen lügaz ve muammalarla örneklendirilmiş ve bu iki tür arasındaki benzerlikler ve farklılıklar tespit edilmiştir. Tespit edilen farklılıklardan yola çıkılarak iki türü birbirinden ayıran ölçütler belirlenmiştir. Belirlenen ölçütlere göre muamma ve lügazı birbirinden ayırıp “muammâ-gûne lügaz” ya da “muammâ be-tarîk-i lügaz” olarak adlandırılan şiirlerin özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

lügaz, muamma, lügaz-gûne, muamma-gûne, bilmece

Kaynakça

• Akbulut Selçuk, Sibel (2007). XVIII Yüzyıl Şairi Gurbî’nin Divanı (Metin – İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Arslan, Mehmet (2018). Şeref Hanım Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215362/seref-hanim-divani.html. [erişim tarihi: 28.05.2021].
• Atıcı, Muammer (2009). Mehmet Hâlis Efendi ve Mehmet Hâlis Efendi Dîvânı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Aydemir, Yaşar (2017). Ravzî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196580/ravzi-divani.html. [erişim tarihi: 28.05.2021].
• Bilkan, Ali Fuat (2000). Türk Edebiyatında Mu‘ammâ. Ankara: Akçağ Yay.
• Devellioğlu, Ferit (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dilçin, Cem (2004). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Doğan, Muhammet Nur (hzl.) (1997). Şeyhülislâm Es’ad ve Dîvânı. İstanbul: MEB Yay.
• Durmuş, İsmail (2003). “Lugaz”. TDVİA C. 27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 221-222.
• Erdem, Sadık (2005). Neylî ve Dîvân’ı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Ersoy, Ersen (2017). Münirî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196156/muniri-divani.html. [erişim tarihi: 28.05.2021].
• Gökalp, Haluk (2012). “Eski Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi”. Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi. Mehmet Aça vd. İstanbul: Kesit Yay. 275-441.
• Karagöz, Sevinç (2004). Feyzi Efendi Divanı İnceleme, Transkripsiyonlu Metin, Sözlük. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Kavruk, Hasan ve Bahir Selçuk (2017). Filibeli Vecdî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195644/filibeli-vecdi-divani.html. [erişim tarihi: 17.06.2021].
• Kılıç, Muharrem (1995). Munîf Antakî Edebî Kişiliği, Eserleri, Divanı’nın Tenkitli Metni ve İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Kılıç, Müzahir (1998). Sâlik Efendi (Kasımpaşalı) Hayatı, Edebi Kişiliği, Divânı’nın Tenkitli Metni ve İncelemesi. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Kurtoğlu, Orhan (2017). Lebîb Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194358/diyarbakirli-lebib-divani.html. [erişim tarihi: 22.05.2021].
• Kurtoğlu, Orhan (2018). Bosnalı Âsım Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208667/bosnali-asim-divani.html. [erişim tarihi: 23.05.2021].
• Külekçi, Numan (2003). Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Levend, Agâh Sırrı (1984). Divan Edebiyatın Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Mermer, Ahmet ve Neslihan Koç Keskin (2005). Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• Mum, Cafer (2004). Halepli Edîb Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Cinaslar Sözlüğü). 2 C. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Öksüz, Yılmaz (2010). Eğrikapılı Mehmed Râsim ve Divançesi (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Özdemir, Canan (1996). Seyyid Nizamoğlu Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal.
• Özdingiş, Vicdan (1998). Sabîh Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Pala, İskender (2003). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: LM Yay.
• Parlatır, İsmail. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yay.
• Saraç, M. A. Yekta (2019). Klasik Edebiyat Bilgisi / Belâgat ve Biçim-Ölçü-Kafiye. An-kara: TDK Yay.
• Sona, Fatih (2012). İsmail Hikmetî ve Dîvânı. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Şengün, Necdet (2006). Nazîr İbrahim ve Dîvânı (Metin-Muhtevâ-Tahlîl). Doktora Tezi Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Tahir’ül-Mevlevi (1994). Edebiyat Lügati. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tarlan, Ali Nihad (1936). Divan Edebiyatında Muamma. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay.
• Toprak, M. Faruk (2001). “Klâsik Arap Şiirinde Luğaz”. Nüsha Dergisi. 1 (3): 97-110.
• Türkmen, Fikret (1986). “Lügaz”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler / İsimler / Eserler / Terimler), C. 6. İstanbul: Dergâh Yay. 102-103.
• Türkmen, Fikret (1986). “Muamma”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler / İsimler / Eserler / Terimler), C. 6. İstanbul: Dergâh Yay. 407-408.
• Üçüncü, Kemal (2012). Edîb Harâbî Dîvânı (İnceleme-Metin). Ankara: Alevilik Araştırmaları Dergisi Yay.
• Ünlü, M. Şahabettin (1991). Ubeydi Hayatı-Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni. Doktora Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.
• Ünver, Niyazi (2010). Gelibolulu Sürûrî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü (https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-271852/gelibolulu-sururi-divani.html. [erişim tarihi: 16.06.2021].
• Yanbal, Semra (2019). Şâkir Mehmed Efendi Divânı (Metin-İnceleme). Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• Yenikale, Ahmet (2017). Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196833/sunbulzade-vehbi-divani.html. [erişim tarihi: 23.05.2021].
• Yılmaz, Salih (2010). Câzib Divanı İnceleme, Metin. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.