TEPEGÖZ AS A CYCLOPS IN THE DEDE KORKUT STORY NAMED “THE STORY OF BASAT, THE KILLER OF THE ONE-EYED GIANT TEPEGÖZ”

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 3, 510 - 524, 31.07.2025

Ece Yurtseven

https://doi.org/10.20322/littera.1638843

Öz

Since the Dede Korkut stories were transcribed during the period under the influence of Islam, they contain Islamic elements as well as traces of Shamanist beliefs. Kilisli Rifat’s work Kitab-ı Dede Korkud is considered the first publication of the Dede Korkut stories in Turkey. The story “The Story of Basat, the Killer of the One-Eyed Giant [Tepegöz]” is the eighth of the twelve stories in Dede Korkut. The story is about a young man named Basat killing the one-eyed giant named Tepegöz. Tepegöz, who was born from an illegitimate relationship, became a scourge for the Oghuz people. In this narrative, which has its origins in mythological elements, the relationship between man and nature is emphasized through the character of Tepegöz. With the character of Basat, the themes of heroism and courage, which are frequently present in Dede Korkut, are handled, while Tepegöz represents opposing values. Another narrative in which creatures with physical similarities to the Cyclops can be encountered is Homer's Odyssey. It has been determined that Tepegöz in the Oghuz epic and Polyphemus in Homer’s Odyssey are similar to each other in terms of symbolizing negative values and being alienated from society. Because of its giant creature-like one-eyed physical appearance, Tepegöz, like Polyphemus, is classified as a Cyclops. The parallelism between the epics is not limited to the physical characteristics of the characters. The events, which end with the characters representing opposing values being blinded by a hero they fight in a cave far away from society, mentioned in both narratives are largely similar. In this study, the Dede Korkut story titled “The Story of Basat, the Killer of the One-Eyed Giant [Tepegöz]” was examined in terms of the characteristics of Tepegöz, the one-eyed giant, and Tepegöz was compared to other creatures classified as Cyclops, primarily Homer’s Polyphemus. Additionally, the logical contradiction originating from the ring object in the Tepegöz narrative, which has been identified in other academic publications, was clarified by referring to previously presented studies and has been interpreted as an element that explains the differences between the main characters of the two narratives using Homer's "guest gift" theme.

Anahtar Kelimeler

Tepegöz , Polyphemus , the book of Dede Korkut , Cyclops , ring

“BASAT’IN TEPEGÖZ'Ü ÖLDÜRDÜĞÜ BOY” ADLI DEDE KORKUT HİKÂYESİNDE BİR KİKLOP OLARAK TEPEGÖZ

Öz

Dede Korkut hikâyeleri, İslamiyet etkisindeki dönemde yazıya geçirildiği için Şamanist inanç izlerinin yanı sıra İslamî unsurlar da barındırmaktadır. Kilisli Rifat’ın Kitab-ı Dede Korkud adlı eseri, Dede Korkut hikâyelerinin Türkiye’deki ilk yayımı olarak kabul edilmektedir. “Basat’ın Tepegöz'ü Öldürdüğü Boy” adlı hikâye, Dede Korkut’ta yer alan on iki hikâyenin sekizincisidir. Hikâyede Basat isminde bir gencin Tepegöz adlı tek gözlü bir devi öldürmesi anlatılır. Gayrimeşru bir ilişkiden doğmuş olan Tepegöz, Oğuzların başına bela olmuştur. Kökeni mitolojik unsurlara dayanan bu anlatıda, Tepegöz karakteri üzerinden insan ve doğa arasındaki ilişki vurgulanır. Basat karakteri ile Dede Korkut'ta sıkça yer alan kahramanlık ve cesaret temaları işlenirken Tepegöz karşı değerleri temsil etmiştir. Tepegöz ile fiziksel açıdan benzerlik gösteren yaratıklara rastlanabilen bir diğer anlatı ise Homeros’in Odysseia’sıdır. Oğuz destanındaki Tepegöz ile Homeros’in Odysseia’sındaki Polyphemus adlı karakterlerin olumsuz değerleri sembolize etme ve toplumdan dışlanma gibi yönleri sebebiyle birbirleriyle benzerlik gösterdiği tespit edilmiştir. Tek gözlü bir fiziksel görünüşe sahip, dev gibi bir yaratık olduğu için Tepegöz, Polyphemus gibi, bir kiklop olarak sınıflandırılmıştır. Destanlar arasındaki paralellik yalnızca karakterlerin fiziksel özellikleriyle sınırlı değildir. Her iki anlatıda belirtilen karşıt değerleri temsil eden karakterlerin toplumdan uzakta yer alan mağarada savaştıkları bir kahraman tarafından gözlerinin kör edilmesi ile sona eren olay örgüsü büyük ölçüde koşutluk göstermektedir. Bu çalışmada “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy” adlı Dede Korkut hikâyesi Tepegöz karakterinin özellikleri bakımından incelenmiş ve Tepegöz, başta Homeros’in Polyphemus’u olmak üzere kiklop olarak sınıflandırılmış olan başka yaratıklarla karşılaştırılmıştır. Aynı zamanda diğer akademik yayınlarda tespit edilmiş olan, Tepegöz’ün anlatısında hikâyenin diğer bölümleriyle tutarsız bir şekilde işlenen yüzük motifi; Homeros’in “guest gift” temasıyla ilişkilendirilip önceden ortaya koyulmuş çalışmalara da değinilerek açıklanmış ve iki anlatının ana karakterleri arasındaki farklılıkları izah etmek için kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tepegöz , Polyphemus , Dede Korkut hikâyeleri , kiklop , yüzük

Kaynakça

• Aslan, B. (2018). Dede Korkut hikâyelerinin ucubesi: Tepegöz. TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, (24), ss. 51-59.
• Bayat, F. (2021). Türk mitolojik sistemi 2: Kutsal dişi – mitolojik ana, Umay paradigmasında ilkel mitolojik kategoriler – iyeler ve demonoloji. Ötüken Neşriyat.
• Conrad, J. A. (1999). Polyphemus and Tepegöz revisited. Fabula, 40(3), ss. 278-297.
• Conrad, J. A. (2001). Dede Korkut reintegrating the historic, the heroic, and the marvelous. Turcica, (33), ss. 243-275.
• Diez, H. F. v. (1815). Denkwürdigkeiten von Asien in Künsten und Wissenschaften, Sitten, Gebräuchen und Alterthümern, Religion und Regierungsverfassung (Zweyter Theil). In Commission der Nicolaischen Buchhandlung.
• Duymaz, A. (2008). Türk folklorunda dış ruh tasarımı. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, (45), ss. 1-22.
• Eliuz, Ü. (2001). Dede Korkut hikâyelerindeki şahıs kadrosunun karakter yapıları bakımından incelenmesi. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, (18), ss. 63-86.
• Eyüboğlu, D. C. (2023). Dede Korkut’taki Tepegöz. Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi, 7(13), ss. 1-20.
• Finley, M. I. (2002). The world of Odysseus. New York Review Books.
• Firdevsi (1947). Şehname. (N. Lugal & K. Akyüz, Çev.). Maarif Vekaleti.
• Gökyay, O. Ş. (1938). Dede Korkut. Arkadaş Basımevi.
• Güneş, H. (2015). Tepegöz veya Oğuz Cyklobu (Tatar Türkçesinden alınmıştır.). Millî Folklor, 2015(107), ss. 161-183.
• Homeros (2008). Odysseia. (A. Erhat & A. Kadir, Çev.). Can Sanat Yayınları.
• Hooker, J. T. (1989). Gifts in Homer. Bulletin of the Institute of Classical Studies, (36), ss. 79-90.
• İnayet, A. (2015). Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destan’ın yeni bir yorumu üzerine. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15(2), ss. 7-13.
• Kadıoğlu, İ. (2022). Dede Korkut Kitabı’nın Dresden nüshasının metin dışı kayıtları ve başlıklarının yeniden incelenmesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (73), ss. 21-55.
• Kilisli Muallim Rifat. (1332/1916). Kitâb-ı Dede Korkud alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân. Âsâr-ı İslâmiyye ve Milliye Tedkik Encümeni Neşriyatı, Matbaa-ı Âmire.
• Korkmaz, R. (2000). Fenomenolojik açıdan Tepegöz yorumu. Alev Kâhya-Birgül & Aysu Şimşek-Canpolat (Yay. haz.). Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni, Ankara, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri içinde (ss. 259-270).
• Korkmaz, R. (2009). Sınırları ihlal edilen doğanın intikamı: Tepegöz. Journal of Turkish Studies, 4(8), ss. 65-78.
• Kütük, A.(2017). İslam/Türk devlet ve toplum geleneğinde yüzük ve hukuki mahiyeti. Türkiyat Mecmuası, 27(2), ss. 195-206.
• Meeker, M. E. (1992). “The Dede Korkut Ethic”, International Journal of Middle East Studies, Cilt: 24, Sayı: 3, s.s 395-417.
• Mundy, C. S. (1956). Polyphemus and Tepegöz. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 18(2), ss. 279-302.
• Pausanias (1918). Description of Greece. (W.H.S. Jones & H.A. Ormerod, Çev.). William Heinemann Ltd.
• Sümer, F. & Uysal, A. & Walker, W. (1972). The book of Dede Korkut: a Turkish epic, University of Texas Press.
• Şenocak, E. (2016, Ekim 19–23). Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü destana arketipsel bir yaklaşım. M. Ekici (Ed.), III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi: Dede Korkut ve Türk Dünyası, İzmir. Bildiriler kitabı içinde (Cilt 3, ss. 1313–1328). Ege Üniversitesi Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (2021). Osmanlı Türkçesine giriş: tarihi Türkiye Türkçesi araştırmaları - eski yazı - gramer - aruz - metinler. Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• Topçu, M. (2019). Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü hikâyeyi psikanalitik yaklaşımla okuma. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (Electronic Journal of Social Sciences), 18(69), ss. 354–372.
• Türkan, K. (2003). Dede Korkut Hikayeleri’nin Türkiye’de basılan kitap hâlindeki yayımları. Türk Dünyası Araştırmaları, (146), ss. 189-212.
• Yıldırım, F. B. (2012). Polyphemos ve Depegöz hikâyelerinde canlıların tasnifi. Akademik İncelemeler Dergisi, 7(1), ss. 281-312.