İslam Mantık Tarihinde Sadruşşerîa ve Ta’dîlu’l-Mîzân’ının Yeri

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 52 - 104, 31.12.2021

İbrahim Özkılıç

Öz

Sadruşşerîa klasik İslâmî ilimlerde Hanefî-Mâturîdî geleneğin güçlü temsilcilerindendir. Onunla ilgili çalışmalar çoğunlukla usûlcü ve fıkıhçı kişiliğini, bir kısmı da kelamcı yönünü öne çıkarmaktadır. Bunda söz konusu alanlarda kaleme aldığı eserlerin gerek Maveraünnehir coğrafyasında gerekse Mısır ve Anadolu başta olmak üzere İslam dünyasında hüsn-ü kabul görmesinin önemli rolü vardır. Fıkıh ve usule dair yazmış olduğu eserleri epeyce tanınırken mantık, kelâm ve astronomi yönünü yansıtan Ta’dîlu’l-ulûm’u –özellikle mantık yönünü yansıtan Ta’dîlü’l-Mîzân’ı– ise yeterince bilinmemektedir. O Ta'dîlu'l-ulûm'da kendi dönemine kadar kaleme alınan ilgili çalışmalara dair bir değerlendirme çabası gütmektedir. Ta’dîlu’l-ulûm’u ömrünün sonlarına doğru kaleme alması ve ayrıca şerhini de yapmış olması esere ayrı bir önem kazandırmaktadır. Üç bölümden oluşan Ta’dîlü’l-ulûm’un astronomi bölümünün (Ta’dîlü hey’eti’l-eflâk) tahkiki ve İngilizceye tercümesi A. S. Dallal tarafından yapılarak neşredilmştir. Kelam kısmının (Ta’dîlü’l-Kelâm) tahkik çalışması tamamlanma aşamasında olup mantık kısmının (Ta'dîlu'l-mîzan) tahkik ve incelemesi ise doktora çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır. Bu çerçevede Sadruşşerîa’nın mantık alanı ile ilgli okumalarını, birikimini ve derinliğini yansıtması bakımından Ta’dîlü’l-Mîzân’ı özellikle dikkat çekmektedir. Nitekim alan otoriteleri mantık alanında ileri okumalar için Sadruşşerîa’nın bu eserini işaret etmektedir. Sadruşşerîa’nın ömrünün son semeresi olan eser birçok alanda taklidin hakim olduğu bir zaman diliminde onun bu anlayışa teslim olmadığını göstermesi ve Moğol istilası sebebiyle Buhara ve çevresinde meydana gelen siyasi ve sosyal tahribatın ardından ilmi çalışmaları yeniden ihya etmesi bakımından da takdire şayandır. Bu makalede Ta'dîlu'l-ulûm’un mantık bölümü olan Ta'dîlu'l-Mîzân çerçevesinde Sadruşşerîa ve eserinin İslam mantık tarihindeki yeri ve önemi ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mantık, Mantık Tarihi, Sadruşşerîa, Ta’dîl, Ta’dîlu’l-ulûm, Ta’dîlu’l-Mîzân, Ta’dîlu’l-Mantık, Tahkik

Kaynakça

• AHMED CEVDET PAŞA. “Mi’yâr-ı Sedâd”, Mantık Metinleri (2), (Hazırlayan: Kudret Büyükcoşkun), İstanbul: İşaret Yayınları, 1998, s. 7-108.
• AKKANAT, Hasan. “Kâdî Sirâcüddîn el-Urmevî ve Okulu”, Selçuklu Kadılarından Siraceddin el-Urmevi Sempozyumu Bildirileri, (Ed. Kamil Kömürcü), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Anadolu Selçukluları Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2017.
• ___________. Kadı Siraceddîn el-Ürmevî ve Metâliu’l-envâr (Tahkik, Çeviri, İnceleme), Ankara: Ankara Ün. Sos. Bil. Enst., Doktora Tezi, 2006, c. I.
• AKYÜZ, Turgut. Fahreddîn er-Râzî'nin el-Mantıku’l-Kebîr'i, İstanbul: Marmara Ün. Sos. Bil. Enst., Doktora Tezi, 2017.
• AYDIN, Cengiz – AYDIN, Gülseren. “Batlamyus”, DİA, İstanbul: TDV., 1992, c. V, s. 196-199.
• AYNÎ, M. Ali. "Türk Mantıkçıları", (Sad.: Naim Şahin), Türkiyat Araştırmaları Dergisi, İzmir: 2005.
• BEKDEMİR, Sezayi. “Sadrüşşeria'nın Usulcülüğü/Hukukçuluğu”, Universal Journal of Theology, (http://dergipark.gov.tr/ujte) Volume II, Issue I (2017), s. 74-84. (http://dergipark.gov.tr/ujte/issue/28527/292889 (erişim: 24.02.2018. saat:15:26);
• ___________. Sadruşşerîa Orta Asya’da Hanefiliğin Gelişimi, İstanbul: Hikmetevi, 2017.
• BİNGÖL, Abdükuddüs. Gelenbevî'nin Mantık Anlayışı, İstanbul: MEB (Milli Eğitim Bakanlığı) Yayınları, 1993.
• BOLAY, M. Naci. Fârâbî ve İbn Sîna’da Kavram Anlayışı, İstanbul: MEB, 1989.
• BOYNUKALIN, Mehmet. “Hanefi Usûl Muhtasarlarının Gelişimi: (I) Usûlü’l-Pezdevî ve Hanefî Usûlündeki Yeri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Ekim 2017, sayı: 30, s. 487-526.
• BUHÂRÎ, Nâsiruddîn el-Buhârî. Tuhfetü’z-zâirîn, haz. Molla Muhammed Mahdûm, Buhara: 1328/1910.
• BUHORİY, Sadriddin Salim. İkki Yüz Etmiş Etti Pir, Buhorâ: 2006.
• CELAL, Vahit. “Buharali Muhammed b. Mübarekşah’in Hayati ve Felsefî Mirası” International Journal of Science Culture and Sport (IntJSCS) August 2015, s. 439-446.
• CEYHAN, Semih. “Şems-i Tebrîzî”, DİA, İstanbul: TDV, 2010, c. XXXVIII, s. 515.
• CHYIBYLOV, Kenzhebek. “Müteahhirun Dönemin Bir Mütefekkiri Olarak Sadruşşerîa Es-Sânî’nin İlmî Kişiliği ve Kelâmı Yeniden Düzenleme Çabası”, KADER, c. XV, Sayı: 1, 2017, s. 125-149.
• CİCİ, Recep. “Osmanlı Klasik Dönemi Fıkıh Kitapları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. III, sy. 5, 2005, s. 215-248.
• COOPER, Glen M. “Ṣadr al-Sharīa al-Thānī: Ubaydallāh ibn Mas’ūd al-Maḥbūbī al-Bukhārī al-Ḥanafī”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, (Ed. Thomas Hockey), USA: Springer Science+Business Media, LLC., 2007, s. 623-624,1002.
• ÇAPAK, İbrahim. "Mantık: Tanım ve Önerme", İslam Felsefesi Tarihi ve Problemleri, (Ed. M. Cüneyt Kaya) İstanbul: İSAM (İslam Araştırmaları Merkezi) Yayınları, 2016, s. 541-568.
• ___________. Anahatlarıyla Mantık, , İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• DALLAL, Ahmad S. An İslamic Response tü Greek Astromomy, Kitâb Ta’dîl Hay’ay al-Aflak of Sadr al-Shari’a, Edited With Tarnslation And Commentary By Ahmad S. Dallal, E. J. BRİLL, Leiden-New York-Köln: 1995.
• BOER, De. Târîhu’l-felsefe fi’l-İslâm, (Arapçaya çev. Muhammed Abdülhâdî Ebû Reyde) , Kahire: Dâru’n-nahdati’l-arabiyye, ty.
• DEBÛSÎ, Ebû Zeyd Ubeydullah Ömer b. Îsâ ed-Debûsî. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh, nşr. Halil Muhyiddîn el-Meyyis, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• DERİN, Necmi. Kutbeddin Râzi’nin Hayatı, Eserleri ve Felsefi Görüşleri, (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslam Felsefesi) Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2008.
• DEVLETŞÂH, b. Bahtişâh-ı Semerkandî. Devletşah Tezkiresi, çev. Necati Lugal, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Yayın Serisi, 1977, c. II.
• DURUSOY, Ali. “İbn Sînâ Mantığının Temel yapısı”, Uluslararası İbn Sina Sempozyumu (Bildiriler), 22-24 Mayıs 2008, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, Mart 2009.
• ___________. “Mantık ve Mantık Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”, İslami İlimler Dergisi, Yıl 5, Sayı 2, Güz 2010, 9-20.
• ___________. “Mi'yârü'l-'ilm”, DİA, İstanbul: TDV, 2005, c. XXX, s. 202.
• ___________. İbn Sînâ’nın “el-Mûcezü’s-sağîr fi’l-mantık” Adlı Risalesi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 13-14-15 (1995-1996-1997), İstanbul: 1997, 143-166.
• ELŞAHADE, Ahmed Mahmud. el-Vikâye/Vikâyetü'r-rivâye fîmesâili'l-Hidâye, İstanbul: el-Mektebetü'l-hanefiyye, 2017.
• EMİROĞLU, İbrahim- ALTUNYA, Hülya. Örnekleriyle Mantık Sözlüğü, İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, Aralık 2018.
• EMİROĞLU, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş, Ankara: Elis yayınları, 2005.
• ERDOĞAN, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• FÂRÂBÎ, Ebu Nasr. İhsâu’l-ulûm (İlimlerin Sayımı), çev. Ahmet Ateş, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1990.
• ___________. Kitâb al-Burhan (Nşr. Mübahat Türker Küyel), Ankara: DTCF Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1963.
• FARFÛR, Muhammed Abdüllatif Salih el-Farfûr. Meâyîrü'l-fikr, Dımaşk: Dâru'l-mektebî, 1. Baskı, 1996.
• FLÜGEL, Justav. Encyclopadie Die Arabischen, Persischen Und Türkıschen Handschrıften, Wien: Kaıserlıch-Könıglıschen Hofbıblıothek Zu Wien, 1865.
• GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed. el-Kıstâsu’l-müstakîm, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• ___________. el-Mustasfâ, (Thk. Hamza b. Züheyr Hâfız), Medîne: h. 1413, c. I.
• ___________. Esâsü’l-kıyâs, Haz. Bayram Pehlivan (Ed. Hasan Hacak), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• ___________. Mihakü’n-nazar, Beyrut: Dâru’l-minhâc, 1437/2016.
• ___________. Mîzânü’l-amel, Nşr. Süleyman Dünya, Mısır: Dâru’l-Meârif, 1. Baskı, 1964.
• GAZZÎ, Takiyyüddîn b. Abdilkâdir et-Temîmî ed-Dârî el-Gazzî el-Mısrî el-Hanefî. et-Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcümi’l-Hanefiyye, Thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, (Riyad- Hecr, Kahire: Dâru'r-rifâî, 1989), c. IV.
• HABEŞÎ, Abdullah Muhammed el-Habeşi. Câmi'u'ş-şurûh ve'l-havâşî, Abu Dabi: el-Mecmeu’s-sekâfî, 2004 c. I.
• HÂLİS, Mehmed. “Mîzânu’l-ezhân”, Mantık Metinleri (1), (Hazırlayan: Kudret Büyükcoşkun), İstanbul: İşaret Yay., ty., s. 105-189.
• HANEFÎ, İdris Abdullah Muhammed el-Hanefî. "İnfirâdâtu el-İmam Sadrışşerîa fî kitâbihi et-Tavdîh fî halli Ğavâmidi et-Tenkîh", Mecelletü külliyyeti'l-ulûmi'l-islâmiyye, Ninova: 1434/2013, с. VII, sayı: 14/2.
• HASAN, Abdülhamid el-Hasan. Fihrsü Mahtûtâti Dâri’l-kütübi’z-Zâhiriyye (el-Felsefe ve’l-Mantık ve âdâbu’l-bahs), Dımaşk: Matbûâtü Mecme’i’-lüğati’l-Arabiyye, 1390/1970.
• İBN BATTÛTA, Ebu Abdullah Muhammed. İbn Battûta Tancî Seyahatnamesi, (Çeviri, İnceleme ve Notlar: A. Said Aykut,), İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş., ty.
• İBN MANZÛR. Lisânu’l-Arab, (ع د ل) maddesi, Haz. Emin Muhammed Abdülvehhab-Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabi-Müessesetü et-Târîhi’l-Arabi, 2. Baskı, 1418/1997, c. IX, s. 84.
• İBN SÎNÂ, Ebu Ali Hüseyin b. Abdullah. el-Burhân, Thk. ve Nşr. Abdurrahman Bedevî, Kahire: Dâru’n-nahdati’l-arabiyye, 1966, s. 4.
• ___________. eş-Şifâ (İlâhiyyât (1)), (Thk. el-Eb Kanavâtî, Said Zayed, Nşr. İbrahim Medkûr), Kahire: el-Hey’tü’l-âmme li-şuûni metabîi’l-emiriyye, 1380/1960.
• ___________. İşaretler ve Tembihler (Çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli), İstanbul: Litera Yay., 2005.
• İDRİSOV, Kurban Ali. “Садр аш-шари‘а и его книга Та‘дил ал- ‘улум” Sadr ash-Shari'a and his work Ta'dil al-‘ulum («تعديل العلوم»صدر الشريعة وكتابه ), Minbar Islamic Studies, Moscov: 2018;11(2):442-451.
• KANNÛCÎ, Sıddık b. Hasen el-Kannûcî. Ebcedü'l-ulûm, Dımaşk: Menşûrâtu vizareti's-sekâfeti ve'l-irşâdi'l-kavmî,1978, c. II.
• KARLIGA, H. Bekir. “Muhammed b. Mübârekşah”, DİA, (İstanbul: TDV., 2008), c. XXX. s. 559-560.
• KÂTİP ÇELEBİ, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah. Keşfü'z-zunûn, (Haz. Şerafettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge), İstanbul: Matbaatü’l-Behiyye, 1360/1941, c. I-II.
• KAYA, Mahmut. “İskender Afrodisi”, DİA, İstanbul: TDV., 2000, c. XXII, s. 560.
• KEHHÂLE, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifîn, Beyrut: Müessesetü er-Risâle, 1414/1993, 1. Baskı, c. II.
• KOÇİNKAĞ, Mansur. “el-Külliyyatü’l-Fıkhiyye Edebiyatı ve Sadruşşerîa’nın Külliyyatü’l-fıkh Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 20, Konya: Ekim 2012, s. 417-436.
• KÖKSAL, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi –Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-” , İslâm Araştırmaları Dergisi, 28 (2012), s. 1-43.
• KÖZ, İsmail. “Mantığın Tarihçesi”, Mantık El Kitabı, Ed. İsmail Köz-Ali Çetin, Ankara: Grafiker Yay., 2016, s. 27-70.
• KUMAŞ, Ali – ÜMÜTLİ, Mehmet. “Sadrüşşerîa’nın Usûl Düşüncesinde Fıkıh Usûlü’nün Mahiyeti”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c. XVII, Sayı 2, 2017, s. 75-92.
• KURBAN, Yasin. "Medreslerde Temel Fıkıh Usulü Eseri Olarak Okutulan "Tenkîhu'l-usûl ve Tavdîhu't-Tenkîh" Modernleşme Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempozyumu, 5-7 Ekim 2012 Muş Alparslan Üniversitesi., c. I, Ed. Fikret Gedikli, Muş: 2013, s. 643-653.
• KUTLU, Sönmez. “İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, (Ed. Sönmez Kutlu), Ankara: Kitâbiyât, 2003, s. 17-55.
• KUTLUER, İlhan. “İlim”, DİA, İstanbul: TDV., 2000, c. XXII, s. 109-114.
• LEKNEVÎ, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy el-Leknevî el-Hindî. el-Fevâidü’l-behiyye fî-terâcümi’l-Hanefiyye, Tahk. Muhammed Bedrüddîn en-Neânî, Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ty.
• MARASULOV, Camalbek. Keşfü’z-zunûn’daki Mantık Kitapları Üzerine Araştırma, (Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (Mantık) Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. M. Tahir Yaren, 2010.
• ÖZEL, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 3. Baskı, 2013.
• ÖZEN, Şükrü. “Sadruşşerîa”, DİA, İstanbul: TDV., 2008, c. XXXV, s. 427-431.
• ÖZER, Hasan. “Molla Hüsrev’in Fatih’e Sunduğu Fıkıh Usûlü Risâlesinin Tahlil ve Tercümesi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Ekim 2017, sayı: 30, s. 45-70.
• ÖZKILIÇ, İbrahim. "İbn Sînâ'nın el-Urcûze fi'l-Mantık Risalesi (Sunum ve Metin)", M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2007/1), s. 127-156.
• ÖZLER, Mevlüt. “Kelam Tarihi”, Kelam el Kitabı, Ed. Şaban Ali Düzgün, Ankara: 2013, Grafiker Yay., 3. Baskı, s. 21-40.
• ÖZPİLAVCI, Ferruh. Ebherî Îsâgûcî ve Şerhi, İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2017.
• ___________. "Gazzâlî’nin Mantık İlmini Meşrûlaştırmasının Mantık Tarihi Açısından Değerlendirilmesi", 900. Vefat Yılında İmam Gazzâlî Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı (07 – 09 Ekim 2011 İstanbul), M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Nu: 271, 1. Baskı, Organizatör ve Editör: İlyas Çelebi, İstanbul: Aralık 2012, s. 715-728
• ___________. Kâtibî Şemsiyye Risâlesi Tahkik Çeviri ve Şerh, İstanbul: Litera yay., 2017.
• RAZİ, Fahreddin. Şerhu Uyûni’l-hikme (Tabiiyyat), Tahran: Müessesetü’s-sâdık li’t-tabâti ve’n-neşr, 1415, c. II.
• RAZÎ, Kutbuddîn er-Razi. Levâmiu’l-esrar Şerhu Metâlii’l-envâr, haz. Üsame es-Sâidî, (Seyyid Şerif Cürcani haşiyesi ile birlikte), İran/Kum: Menşûrâtı zevi’l-kurbâ, h. 1433, c. I.
• REMZİ, M. M. Telfîkü’l-ahbâr ve telkîhu’l-âsâr fî vekâi’î Kazan ve Bulgâr ve mülûki’t-Tatâr Haz. İbrahim Şemsüddin, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut: 2002, c. I-II.
• RİYÂDÎZÂDE, Abdüllatif b. Muhammed. Esmâü’l-kütüb el-mütemmim li-Keşfi’z-zunûn, (Thk. Muhammed Altûncî), Kahire: Mektebetü el-Hâncî, ty.
• ROSS, W. D. Aristoteles, (çev. Ahmet Arslan), İzmir: Ege Ün. Yayınları, 1993.
• SAÇAKLIZÂDE, Muhammed b. Ebubekir el-Mar'aşî. Tertîbü’l-ulûm, nşr. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed, Beyrut: Dâru’l-beşâir el-İslâmiyye, 1988.
• SADRUŞERÎA, Ubeydullah b. Mes’ûd. Ta'dîlu'l-ulûm, Antalya Tekelioğlu 798; Çorum İl Halk Kütüphanesi: 3135; Ragıp Paşa 717-583-724; Leipzig 043.
• ___________. el-Vikâye/Vikâyetür-rivâye fî mesâili el-Hidâye, Thk. Ahmed Elşahade, İstanbul: Mektebetü’l-Hanefiyye,1438/2017.
• ___________. el-Vişâh fî dabti meâkıdi’l-Miftâh, Nuruosmaniye 4479.
• ___________. en-Nukâye Muhtasaru’l-vikâye, Kazan: ty.
• ___________. et-Tavdîh (Teftazani’nin şerhi ile birlikte: Şerhu’t-Telvîh alâ’t-Tavzîh li Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-Fıkh), thk. Zekeriyyâ Umeyrât, 1. Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut1416/1996), c. I-II.
• SAİD PAŞA. “Hulâsa-i Mantık” (Haz. Kudret Büyükcoşkun), Mantık Metinleri 1, İstanbul: İşaret Yay., ty., s. 61-104.
• SALİBA, George. A History of Arabic Astronomy Planetary Theories during the Golden Age of Islam, New York and London: New York Unıversıty Press, 1994.
• SÂVÎ, Kadı Ömer b. Sehlân es-Sâvî. el-Besâiru’n-nusayriyye, Talik: Muhammed Abduh, Refik el-Acem, Beyrut: Dâru’l-fikr el-Lübnânî, 1993.
• SELMAN, Hamade M. İbrahim. “el-Cânibü’l-ilâhî inde Sadrişşerîa”, Câmiatü el-Feyyûm Külliyyetü Dâru’l-ulûm el-Mecelletü’l-ilmiyye bi külliyyeti’l-edeb, sayı: 33, Temmuz 2018, s. 473-519.
• SEMERKANDÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî. Kıstâsu’l-efkâr fî-tahkîki’l-esrâr, (Ed. Ferruh Özpilavcı, Eleştirmeli Metin-Çeviri: Necmettin Pehlivan), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• SEZGİN, Fuad. İslam’da Bilim ve Teknik, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008, c. I.
• SIDDIKOU, Iqtıdar Husain. “Kert”, DİA, İstanbul: TDV, 2002, c. XXV, s. 297.
• SÛDÛNÎ, Ebu’l-Fidâ Zeynü’d-dîn Kâsım b. Kutlubûğa es-Sûdûnî. Tâcu’t-terâcüm, Tahkik ve Takdim: Muhammed Hayr Ramadan Yusuf, (Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1. Baskı, 1413/1992.
• SÛSÎ, Ebu Tayyib Mevlûd es-Serîrî es-Sûsî. Mu’cemü’l-usûliyyîn, (Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Baskı, 1423/2002.
• ŞİRVÂNÎ, Ahmed Hamdi. “Muhtasar Mantık” (Haz. Kudret Büyükcoşkun), Mantık Metinleri 1, İstanbul: İşaret Yay., ty.
• TAŞKÖPRÎZÂDE, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu's-seâde ve misbâhu's-siyâde, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985, c. I-II.
• TOPALOĞLU, Bekir. “Yusuf Sûresi”, DİA, İstanbul: TDV, 2013, c. XLIV, s. 28-30.
• TÜRKER, Ömer. “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi” Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, sayı 22, 2011, s. 533-556.
• YETİM, Muhammed. "Sadrüşşerîa es-Sânî Ubeydullah", İslam Düşünce Atlası (İDA), (Ed. İbrahim Halil Üçer), İstanbul: İlmi Etüdler Derneği (İLEM)-Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları no: 360, 2017, c. II, s. 550-551.
• YILDIRIM, İlyas. “Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisinin Anatomisi”, Eskiyeni, sayı:29/Güz 2014, s. 49-74;
• ___________. Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisi –Molla Fenârî Örneği– Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2014.
• ___________. “Osmanlı Ulemasının Fıkıh Usulü Çalışmalarına Katkısı: Hasan Çelebi ve Telvîh Haşiyesi Örneği”, Trabzon İlahiyat Dergisi (TİD), c. VI, sayı 1, Bahar 2019, s. 493-517.
• ZİRİKLÎ, Hayruddin ez-Ziriklî. el-A’lâm, Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 15. Baskı, 2002.