Mantık Biliminde Sofistik Sanat: Felsefe Olmayanın Felsefesi Üzerine Fârâbî Yorumu/

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 1, 26 - 56, 02.10.2024

Furkan Yılmaz

Öz

Mantık bilimi doğru düşüncenin kurallarının ortaya koyan bir disiplindir. Hem doğru hem de tutarlı düşünceler için akıl yürütmelerin kanunları mantık biliminde belirlenir. Bununla birlikte bu bilim, yanlış düşünce ve yanlış akıl yürütme formlarını da inceler. Akıl yürütme formları arasında kıyası kullanan Burhan, Cedel, Hitabet, Safsata ve Şiir beş sanatı oluşturur. Burhan sanatı hakikatin ifade ediliş yöntemini yani gerçek felsefeyi temsil ederken, safsata ise gerçek felsefenin tam karşısında yer alan sahte felsefeyi temsil etmektedir. Burhan sanatı filozoflarca icra edilirken, safsata filozof gibi görünen ancak öyle olmayan, hileli akıl yürütmeleri kullanarak tartışmalarda muhatabına üstün gelmeyi amaçlayan “sofist” karakteri tarafından icra edilir. Bu sanatın ilk bilimsel incelemesi Peri Sofistikôn Elenkhôn adlı eseri ile Aristoteles tarafından yapılmıştır. Aristoteles bu eserinde hem sofist karakterini hem de sofistin tartışmalarda muhatabına üstün gelme amacıyla kullandığı hileli akıl yürütmeleri incelemiş, bu hileli akıl yürütmelere verilecek muhtemel cevapları da sıralamıştır.
İslam dünyasında ise Fârâbî, Aristoteles’in Peri Sofistikôn adlı eserini içerik bakımından farklılıklarla birlikte Arapça olmak üzere yeniden kurgulamıştır. Fârâbî, sofistlerin tartışmada üstün çıkma adına muhatabı kandırmak için kullandığı maddesi bakımından hileli akıl yürütmelerini “mugallitât” olarak adlandırmış ve bunları Kitâbu’l-Emkineti’l-Mugallita adlı eserinde ele almıştır. Fârâbî bu eserinde akıl yürütme formlarından biri olan kıyası kullanarak yapılan sofistik akıl yürütmeleri incelemiş, sofistik sanat ile ilgili diğer konuları farklı eserlerinde değerlendirmiştir. Fârâbî’nin sofistik sanat hakkındaki temel düşünceleri Kitâbu’l-Emkineti’l-Mugallita adlı eseriyle birlikte diğer eserlerinin bütüncül okunmasıyla elde edilebilir. Bu makale Fârâbî’nin sofistik sanat hakkındaki düşüncelerini genel hatlarıyla serimlemeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Mantık, Beş Sanat, Safsata, Aristoteles, Fârâbî.

Teşekkür

Makalenin yazımında emeği geçen ve yazım hususunda bana rehberlik eden Yüksek Lisans danışman hocam sayın Doç. Dr. Ali TEKİN'e teşekkürü bir borç bilirim.

Sophistic Art in the Science of Logic: al- Fārābī’s Commentary on the Philosophy of Non-Philosophy

Öz

The science of logic is a discipline that sets forth the rules of correct thinking. The laws of reasoning for both correct and consistent thoughts are determined in the science of logic. However, this science also examines forms of fallacious reasoning. Among the forms of reasoning, the five arts that use syllogism include Demonstration, sDialectic, Rhetoric, Sophistry, and Poetry. While the art of Demonstration represents the method of expressing the truth, that is, real philosophy, sophistry represents the false philosophy that stands in complete opposition to real philosophy. The art of Demonstration is practiced by philosophers, while sophistry is practiced by the "sophist" character. The first scientific examination of this art was conducted by Aristotle’s work "Peri Sophistikôn Elenkhôn". In this work, Aristotle examines both the character of the sophist and the deceitful reasoning used by sophists and he lists possible responses to these deceitful arguments.
In the Islamic world, al-Fārābī restructured Aristotle's work "Peri Sophistikôn Elenkhôn" in Arabic. Al-Fārābī termed the deceitful reasoning used by sophists to deceive their opponents in debates as "mugallita" and addressed them in his work "Kitābu’l-Emkineti’l-Mugallita". In this work, al-Fārābī examines sophistic reasoning that uses syllogism, one of the forms of reasoning, and discusses other topics related to the sophistic art in his various works. Al-Fārābī's fundamental thoughts on the sophistic art can be obtained through a comprehensive reading of his works, including "Kitābu’l-Emkineti’l-Mugallita". This article aims to outline al-Fārābī's thoughts on the sophistic art in general terms.

Anahtar Kelimeler

Logic, Five Arts, Sophistry, Aristotle, al- Fārābī

Kaynakça

• Aristoteles, Aristoteles. Sofistçe Çürütmeler. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Elis Yayınları, 12. Basım, 2015.
• Emiroğlu, İbrahim. Mantık Yanlışları. Ankara: Elis Yayınları, 2011.
• Emiroğlu, İbrahim - Altunya, Hülya. Örnekleriyle Mantık Sözlüğü. Litera Yayıncılık, 2019.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-Fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Fârâbî. “et-Tavtıa veya Mantığa Giriş Risalesi”. çev. Yaşar Aydınlı. Mantığa Giriş Risaleleri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Fârâbî. Harfler Kitabı. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 3. Basım, 2018.
• Fârâbî. İlimlerin Sayımı. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-Cedel”. Mantık ’inde’l-Fârâbî. thk. Refik el-Acem. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
• Fârâbî. Kitâbu’l-Mille. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Fârâbî. Mantıkta Kullanılan Lafızlar. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Fârâbî. “Retorik-Kitâbu’l-Hatâbe”. çev. Ali Tekin. Kategoriler ve Retorik & Kitâbu’l-Makûlât ve Kitâbu’l-Hatâbe. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Fârâbî, Ebu Nasr. “Kitâbu’l-Emkineti’l-Mugallita”. Mantık ’inde’l-Fârâbî. thk. Refik el-Acem. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
• İbn Bâcce. “Te‘âlîku İbn Bâcce ‘alâ Kitâbi’l-Burhân li’l-Fârâbî”. el-Mantık ‘inde’l-Fârâbî: Kitâbu’l-Burhân ve Şerâitu’l-Yakîn. thk. Mâcid Fahrî. 105-159. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
• Kâtibî, Ali b. Ömer. b. Ali. er-Risâletü’ş-Şemsiyye fî’l-Kavâ’idi’l-Mantıkıyye-Şemsiyye Risâlesi. çev. Ferruh Özpilavcı. thk. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Kömürcü, Kamil. Mantığın Temel Kavramları. İstanbul: Büyüyenay, 2021.
• Macit, Muhittin. “Teşkîk”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/567-568. İstanbul, 2011.
• Platon. “Euthydemos”. çev. Furkan Akderin. Euthydemos-Parmenides. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Tekin, Ali. Fârâbî’de Felsefenin Serüveni. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Tekin, Ali. “İslam Mantık ve Felsefe Geleneğinde Bir Fârâbîcilik Örneği: Fârâbî’nin Kitâbu’l-Kıyâs’ına Yazdığı Ta‘lîkler Bağlamında İbn Bâcce’nin Fârâbî Yorumu”. Medine’den Medeniyete Fârâbî. ed. Yaşar Aydınlı - Mehmet Fatih Birgül. 77-125. Bursa: Bursa Akademi, 2020.
• Tekin, Ali. Varlık ve Akıl Aristoteles ve Farabi’de Burhan Teorisi. Klasik Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Furkan. Fârâbî Mantığında Sofistik Sanat. Trabzon: Trabzon Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kur’an Yolu Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 8. Basım, 2018.