IN THE NINETEEENTH CENTURY GAGAUZ TURKS IN THE BESARABIA REGION OF EASTERN EUROPE

Yıl 2022, , 33 - 70, 26.10.2022

Asım Korkmaz

https://doi.org/10.53425/madergisi.1137150

Öz

Gagauz people, whose origins are based on the nomadic Turkish peoples coming to the north of the Black Sea in the Middle Ages, are one of the small communities of Eastern Europe in terms of population. The history of the Gagauz people, whose pre-19th century past had been uncertain for various reasons, was almost rewritten in this century. With the mass migration of Gagauzes to Bessarabia, their past has been the subject of research by the scientific community. Gagauz people met a new homeland in Eastern Europe with the regular migrations with the encouragement of the Russian Tsardom. Bringing their centuries-old cultures to their new homeland, the Gagauz people built a new environment here. The Russians, who provided the necessary facilities for the settlement of the Gagauz in Bessarabia, also gave them various rights with special status. With these economic-based rights, the Gagauz people essentially settled in Bessarabia. They began to use their own ethnic names in these lands. Unlike Dobrudja, they settled in Bessarabia in a more compact and collective way in the new lands. Over times, the notion of homeland emerged among the Gagauzes, especially in Bessarabia. The 19th century is a century in which important moments were experienced in the history of Gagauz. In this century, Gagauz people migrated en masse for the last time in their history. While the population of Gagauz decreased in the south of the Danube with this migration movement based on different reasons, it increased in the north. Bessarabia became a place where the most Gagauz lived. The Gagauz culture including the characteristics of rural life took root in the new lands permanently in the mentioned century with the phenomenon of systematic migration. The Gagauz culture, which took on a feature beyond the expectations of the Russians in the phenomenon of immigration, managed to preserve its existence against the increasing centralist policies at the end of the century. In the formation of this situation, the effect of the Gagauz people being a closed society, as well as the effect of the determination of the Gagauz people to protect their values is also important. Gagauz people settled heavily in Bessarabia in the 1800s with the approval of sovereign states. The resettlement in Bessarabia marked the beginning of a new era in the history of Gagauz.

Anahtar Kelimeler

The Gagauzes, Bessarabia, The Russian Tsardom, Settlement, Right.

XIX. YÜZYILDA DOĞU AVRUPA’NIN BESARABYA BÖLGESİNDE GAGAUZ TÜRKLERİ

Öz

Kökenleri Orta Çağ’da Karadeniz’in kuzeyine gelen konargöçer Türk halklarına dayanan Gagauzlar, nüfus bakımından Doğu Avrupa’nın küçük topluluklarından birisidir. 19. yüzyıl öncesi geçmişleri çeşitli nedenlerle belirsizlikler içinde olan Gagauzların tarihi, bu yüzyılda neredeyse yeniden yazılmıştır. Gagauzların Besarabya’ya kitlesel göçleriyle beraber onların mazisi, bilim camiasının araştırma konusu olmuştur. Rus Çarlığının teşvikleriyle düzenli bir şekilde gerçekleşen göçlerle Gagauzlar, Doğu Avrupa’da yeni bir yurtla tanışmışlardır. Yeni yurda yüzyılların mirası kültürlerini de getiren Gagauzlar, burada yeni bir ortam inşa etmişlerdir. Gagauzların Besarabya’ya iskânlarıyla ilgili gerekli kolaylıkları sağlayan Ruslar, onlara özel statüde çeşitli haklar da vermiştir. Ekonomik temelli bu haklarla Gagauzlar, Besarabya’ya esaslı bir şekilde yerleşmişlerdir. Kendi etnik adlarını bu topraklarda kullanmaya başlamışlardır. Onlar, Dobruca’dan farklı olarak yeni topraklara daha derli ve toplu bir şekilde Besarabya’ya yerleşmişlerdir. Zamanla Gagauzlar arasında Besarabya özelinde vatan mefhumu oluşmuştur. 19. yüzyıl, Gagauz tarihinde önemli anların yaşandığı bir asırdır. Bu yüzyılda Gagauzlar tarihlerinde son kez topluca göç etmişlerdir. Farklı gerekçelere dayanan bu göç hareketliliğiyle Tuna’nın güneyinde Gagauz nüfusu azalırken; kuzeyinde ise artmıştır. Besarabya, giderek en fazla Gagauz’un yaşadığı bir yer olmuştur. Kırsal yaşama özgü karakterleri bünyesinde barındıran Gagauz kültürü, sistematik bir şekilde gerçekleşen göç olgusuyla yeni topraklara kalıcı bir şekilde zikredilen yüzyılda kök salmıştır. Göç olgusunda Rusların beklentilerinin dışında bir özelliğe bürünen Gagauz kültürü, yüzyılın sonlarında artan merkeziyetçi politikalara karşı varlığını korumayı başarmıştır. Bu durumun oluşmasında Gagauz halkının kapalı bir toplum olmasının etkisi olduğu gibi Gagauzların değerlerine sahip çıkma konusunda gösterdikleri kararlılığın tesiri de önemlidir. Gagauzlar, 1800’lerde yoğun olarak Besarabya topraklarına egemen devletlerin onayıyla yerleşmişlerdir. Besarabya topraklarına iskân, Gagauz tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Gagauzlar, Besarabya, Rus Çarlığı, iskân, hak

Kaynakça

• Acaroğlu, M. Türker. “Gagauzca’da Takma Adlar-Soyadları-Yer Adları.” IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ayrıbasım. Ankara: Devran Matbaası, 1992. 1-21.
• Angeli, Fedor. Oçerki İstorii Gagauzov-Potomkov Oguzov (Seredina VIII-Naçala XXI vv). Kişinev 2007.
• Antsupov, İ. A. “Pereselençeskoye Dvijeniye i Ustroystba Kolonistav.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 89-99. Komrat 2006.
• Antsupov, İ. A. “Zemlepolzovaniye. Selskaya Obşçina.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 134-45. Komrat 2006.
• Antsupov, İ. A. “Reformı 70-x Godov.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 185-91. Komrat 2006.
• Anzerlioğlu, Yonca. Karamanlı Ortodoks Türkler. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2016.
• Argunşah, Mustafa. “Gagauzların Tarihi.” Türkler Ansiklopedisi 20 içinde, Editörler: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, 228-44. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Argunşah, Mustafa. “Gagauzlar.” Yeni Türkiye Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı V. 70 (2015): 5533-5546.
• Berg, L. C. Naseleniye Bessarabii. Petrograd: Rossiyskaya Akademiya Nauk, 1923.
• Bessarabia. Londra 1920.
• Bushkovitch, Paul. Rusya’nın Kısa Tarihi. Çeviren: Mehmet Doğan. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2016.
• Bulgar, Stephan S. “Çadır-Lunga Kasabanın İstoryasından.” Sabaa Yıldızı. 1 (1996): 44-47.
• Bulgar, Stephan S. “Komrat: Gagauziyanın Başkasabası.” Sabaa Yıldızı. 2 (1996): 37-44.
• Bulgar, Stephan S. “Gagauz Otonomis’inin Kuruluş Mücadelesi Tarihinden.” Sabaa Yıldızı. 10 (1999): 25-36.
• Bulgar, Stephan S. “Kurçu Küüyün İstoryası (Vinogradovka Küüyü, Bolgrad Rayonu, Odesa Oblasti, Ukraina).” Sabaa Yıldızı. 33 (2005): 2-40.
• Bulgar, Stephan S. “Bessarabskiye Opolçentsı, Uçastniki Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 238-39. Komrat: 2006.
• Bulgar, Stephan S. “Uçastiye Gagauzov v Russko-Yaponskoy Voyne 1904-1905 gg.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 270-72. Komrat: 2006.
• Bulgar, Stephan S. İstoriya Goroda Komrata. Kişinev: 2008.
• Bulgar, Stephan S. “Besarabya ve Yunanistan Gagauzları: Tarihi-Kültürel Karşılaştırmalı Bir Analiz.” Çeviren: Bülent Hünerli, Tehlikedeki Türk Dilleri II A içinde, 2. Editörler: Süer Eker, Ülkü Çelik Şavk, 247-57. Ankara-Astana 2016.
• Cebeci, Ahmet Hasan. “Gagauzların Tarihi, Dili, Folkloru Hakkında.” Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 1/1 (1985): 209-221.
• Çakır, Mihail. Besarabielâ Gagauzlarân İstorieasâ, Tipografia Tiparul Moldovenesc. Kişinev: 1934.
• Çimpoeş, Liubovi. “1812 Yılında Düzenlenen Tarihsel Bükreş Antlaşmasının Gagauz Kaderine Etkisi.” 1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni: Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemleri Bildiri Kitabı içinde, Editörler: Selçuk Kırlı, Alev Sınar Uğurlu, 133-40. Bursa: 2018.
• Gangloff, Sylvie. “Les Gagaouzes: Etat des Recherches et Bibliographie.” Turcica. 30 (1998): 13-61.
• Grek, İ. F. “Uçebnıye Zavedeniya v Gagauzskih i Bolgarskih Poseleniyah (Pervaya Polovina XIX v.).” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 348-65. Komrat: 2006.
• Hatlas, Jerzy, “The Gagauz People in Bessarabia.” Slupskie Studia Historyczne. 17 (2011): 191-99.
• Hatlas, J., Zyromski, M. “Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din.” Çeviren: Ramazan Adıbelli, Sacrum et Profanum. 4 (2009): 533-49.
• Hünerli, Bülent ve Tudora Arnaut. “Ukrayna Gagauzları.” Journal of Endangered Languages. 11/7 (2017): 17-50. İusiumbeli, İrina. Gagauz Yeri’nde Kadın. Ankara: Karaağaç Yayıncılık, 2017.
• Jirecek, Constantin J. Das Fürstenthum Bulgarien. Prag-Viyana-Leipzig: 1891.
• Kapalo, James A. Text, Context and Performance: Gagauz Folk Religion in Discourse and Practice. Leiden: Brill, 2011.
• Karanastas, O. K. Radova. “Bucak’ta Transtuna Göçmenlerinin ve Gagoğuzların Etnik Kimliği (18. Yüzyılın Sonu ve 19. Yüzyılın Başı).” Avrasya Etüdleri. 13 (1998): 55-70.
• Karanastas, O. K. Radova. Tuna Ötesi Göçmenleri ve Gagauzlar (19. Yüzyıl Sonları-20. Yüzyıl Başları). Çeviren: Mehman Musaoğlu. Ankara: TÜRKSAV, 2004.
• Karanastas, O. K. Radova. “Pereselençeskoye Dvijeniye v XVIII-Pervoy Polovine XIX vv. Osnovnıye Etabı i İh Osobennosti.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 71-88. Komrat: 2006.
• Karanastas, O. K. Radova. “Moldova Milli Arşiv Kaynaklarına Göre XVIII. Yüzyıl Sonu-XIX. Yüzyıl Başında Besarabya Gagauzlarının Etnik Tarihi ve Demografik Gelişimi.” Uluslararası Türk Arşivleri ve Sempozyumu (Tebliğler-Tartışmalar) Bildiri Kitabı içinde, 72-77. Ankara: 2006.
• Karanastas, O. K. Radova. “19. Yüzyılda Gagauzların Etno-Demografik Gelişmeleri Problemine Dair”, Put ka Sebe: Aspektı İstorii, Kulturı, Demografii, Etnogeneza Gagauzov, Kişinev 2008, s. 17-24.
• Karanastas, O. K. Radova. “Gagauzı Bessarabii. Rasseleniye i Cislennost v XIX Veke.” Put ka Sebe: Aspektı İstorii, Kulturı, Demografii, Etnogeneza Gagauzov içinde, 25-35. Kişinev: 2008.
• Karanastas, O. K. Radova. “Dinamika Çislennosti Gagauzkovo Naseleniya v XIX Veke.” Put ka Sebe: Aspektı İstorii, Kulturı, Demografii, Etnogeneza Gagauzov içinde, 90-110. Kişinev: 2008.
• Karanastas, O. K. Radova. “Osmanlı-Rusya-Moldavya Davranışları Çerçevesi İçerisinde Güney-Doğu Avrupa Gagauzların Etnik Tarihi.” TURAN. 4/15 (2012): 142-49.
• Karanastas, O. K. Radova. “Etnoistoriçeskiye i Demografiçeskiye Prosessı Gagauzkovo Naseleniya Bessarabii v XVIII-XXI vv.” Tehlikedeki Türk Dilleri II A içinde, 4. Editörler: Süer Eker, Ülkü Çelik Şavk, 125-44. Ankara-Astana 2016.
• Karanastas, O. K. Radova ve Kapustin, Serghey. “O pereselenii Narodov Balkanskogo Poluostrova i Tsentralnoy Evropı vı Budjak vı XVIII-Nacale XIX B.” Rusin. 4 (2006): 155-162.
• Karanastas, O. K. Radova “Concerning the Settling of German Colonists in the Southern Bessarabia and Their Demografic Development in the 19th-20th Centuries.” Uluslararası Türk Arşivleri ve Sempozyumu (Tebliğler-Tartışmalar) Bildiri Kitabı içinde. 374-391. Ankara: 2006.
• Katchanovski, Ivan. “Small Nations but Great Diffrences: Political Orientations and Cultures of the Crimean Tatars and the Gagauz.” Europe-Asia Studies. 57/6 (2005): 877-894.
• Kılıç, Orhan. “Gagauz Coğrafyasının Osmanlı İdarî Taksimatındaki Yeri.” 1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni: Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemleri Bildiri Kitabı içinde, Editörler: Selçuk Kırlı, Alev Sınar Uğurlu, 261-77. Bursa: 2018.
• King, Charles. The Moldovans: Romania, Russia, and the Politics of Culture. California: Hoover Institution Press, 2000.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: TTK, 2010.
• Kristof, Ladis K.D. “Russian Colonialism and Bessarabia: A Confrontations of Cultures.” Nationalities Papers. 2/2 (1974): 19-38.
• Manastırlı, Serghei. “Osmanlı-Rus “Mirası”, Besarabya Gagauzları.” Balkan Mektubu Dergisi. 31 (2012): 4-9.
• Meşçeruk, İ. İ. “Antikrepostniçeskaya Borba Gagauzov i Bolgar v Period Deyatelnosti Pereselençeskoy Komissii 1816 g.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 100-126. Komrat: 2006.
• Moşkov, Valentin Aleksandroviç. “Gagauzi Benderskago Uezda.” Etnografiçeskoye Abazrnıye. (1901): 1-49.
• Mutaf, Serghei. “Gagavuzların Tanınma Mücadelesi ve Gagavuz Yeri Özerk Bölgesinin Oluşum Süreci.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2013.
• Nayır, Yaşar Nabi. Balkanlar ve Türklük I. İstanbul: 1999.
• Novakov, S. Z. “Razvite Selskokohozaystvennovo Proizvodstva, Remösel, Promıslov i Rınka v Poseleniyah Gagauzov i Bolgar Posle Reform 70-x Godov XIX v.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 192-237. Komrat: 2006.
• Novakov, S. Z. “Stolıpinskaya Agrarnaya Reforma i Yiyo Osuşçstvleniye v Poseleniyah Bıvşih Gagauzskih i Bolgarskih Kolonistav.” İstoriya i Kultura Gagauzov içinde, Hazırlayan: Stepan S. Bulgar, 240-269. Komrat: 2006.
• Özkan, Nevzat. Gagauz Edebiyatı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2017.
• Pokrovskaya, Ludmila A. “Gagauzların Hristiyan Dinî Terminoloji Sistemindeki Müslümanlıkla İlgili Unsurlar.” Kesit Akademi Dergisi. Çeviren: Bülent Hünerli, 3/7 (2017): 421-427.
• Radloff, Wilhelm. Türk Boylarının Halk Edebiyatından Örnekler. Hazırlayan: Tülay Çulha, Muvaffak Duranlı, Ankara: TDK Yayınları, 2015.
• Soroçanu, Evdokiya. Gagauzların Kalendar Adetleri: Etnolingvistik Araştırması. Kişinev: 2006.
• Stamatoglu, G. Gagauzların Altın Kitabı II (Gagauzların Tarihi Hem Etnogenezi). Komrat: 2012.
• Stamova, Maria. “Gagauz Türklerinin 19-20. Yüzyıl Tarihine Dair Malzemeler.” KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi. 1/1 (1999): 133-150.
• Tanyu, Hikmet. Türklerin Dinî Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültürü Yayını, 1978.
• Ülküsal, Müstecib. Dobruca ve Türkler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1966. Velev, Roman. “Moldova’da Ulusal Azınlıklar ve Agit’in Rolü: Gagauz Örneği.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.
• Vernadsky, George. Rusya Tarihi. Çeviren: Doğukan Mızrak, Egemen Ç. Mızrak. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Zaşçuk, A. Materialı, dlya Geografii i Statistiki Rossii, Sobrannıye Ofitserami Generalnogo Ştaba. Bölüm: 1. St. Petersburg: 1862.
• Zaşçuk, A. Materialı, dlya Geografii i Statistiki Rossii, Sobrannıye Ofitserami Generalnogo Ştaba. Bölüm: 2. St. Petersburg: 1862.