ON BEHALF OF UNDERSTANTING THE PERCEPTION OF SPACE OF PRE-ISLAMIC TURKIC STEPPE NOMADS TO LEARN THEIR LIFE GEOGRAPHIES

Yıl 2023, , 103 - 130, 25.10.2023

Ayten Akcan

https://doi.org/10.53425/madergisi.1365804

Öz

Studies on the perception of space and lifestyles of the ancient Turks living in the steppe in Central Asia have traditionally treated this area as a geographical region. The concepts of space and place have been institutionalized and sanctified over time in the thought system of the people living in this geography, regardless of their lifestyle. How the pre-Islamic Turkish Steppe nomads understanding of space, which is the subject of our study, is reflected in their way of life because of sensory and religious experiences is still an issue outside the main research focus. At the same time, we can observe that it takes place only within a geographical perception of space by leaving aside the philosophical aspect found between the concepts of space and nomadism in many studies carried out on the lifestyles of Turkish steppe nomads. This can occur in a way that ignores also the mystical, emotional, religious, and aesthetic perception of space, as well as the indigenous land equivalent of Turkic nomads. Therefore, this study aims to research how the environment is perceived symbolically, considering the reflection in the real-life environment while it contains many differences in natural habitats in the Turkic steppe nomadic worldview and the Mongols. At the same time, the aim of this study is to address how lived geography reveals two different perspectives on space and place.

Anahtar Kelimeler

Ancient Turks, Space, Nomadic Life, Universe, Geography, Religion.

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK BOZKIR GÖÇEBELERİNİN MEKÂN ALGILARINI ANLAMAK ADINA YAŞAM COĞRAFYALARINI ÖĞRENMEK

Öz

Orta Asya’da bozkırda yaşayan Eski Türklerin mekân algıları ve yaşam şekillerine dair araştırmalar genellikle geleneksel olarak bu alanı coğrafi bir bölge olarak ele almaktadır. Mekân ve yer kavramları, hangi yaşam tarzında olursa olsun bu coğrafyada yaşayan insanların düşünce sisteminde zamanla kurumsallaşmış ve kutsallaşmıştır. Çalışmamızın konusu olan İslamiyet Öncesi Türk Bozkır göçebelerinin mekân anlayışlarının, duyusal ve dinsel deneyimler sonucu yaşam şekillerine nasıl yansıdığı hâlâ ana araştırma odağının dışında kalan bir meseledir. Aynı zamanda Türk bozkır göçebelerinin yaşam şekilleri üzerine yapılan araştırmaların birçoğunda mekân ve göçebelik kavramlarının arasında bulunan felsefi yön bir kenara bırakılarak sadece coğrafi bir mekân algısı içerisinde gerçekleştiğini gözlemleyebiliriz. Bu durum Türk göçebelerinin yerli toprak duygusunun yanı sıra mistik, duygusal, dini ve estetik mekân algılarını göz ardı eden bir yaklaşım meydana getirebilir. Dolayısıyla bu çalışma, Türk bozkır göçebe dünya görüşünde ve Moğollarda, doğal yaşam bölgelerinin birçok farklılığı içerisinde barındırırken, gerçek yaşam ortamındaki yansıma dikkate alınarak çevrenin simgesel açıdan nasıl algılandığını araştırmayı hedeflemektedir. Aynı zamanda bu çalışma amacı, yaşanılan coğrafyanın, mekân ve yere dair iki farklı perspektifi nasıl ortaya çıkardığı konusuna eğilmektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkler, Moğollar, mekân, göçebe yaşam, evren, coğrafya, din

Etik Beyan

"İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK BOZKIR GÖÇEBELERİNİN MEKÂN ALGILARINI ANLAMAK ADINA YAŞAM COĞRAFYALARINI ÖĞRENMEK" isimli çalışmamın araştırma ve yayın etiğine uygun olduğunu beyan ederim. Katkı oranı: Çalışma tek yazarlı olup katkı oranı %100'dür.

Kaynakça

• Anichkov, E. V. (1914). Paganism and the Ancient Rus. Saint Petersburg: M. M. Stasyulevich's Typ. Original in Russian (Аничков, Е. В. Язычество и древняя Русь. М.: Тип. М. М. Стасюлевича).
• Bakaeva, E. P. and Sangadzhiev, I. (2005). The Culture of the Dwelling: Ethnic Traditions and Contemporary Priorities of the Kalmyks. Elista: Dzhangar. Original in Russian (Бакаева, Э. П., Сангаджиев, Ю. И. Культура жилища: этнические традиции и современные приоритеты у калмыков. Элиста: Джангар).
• Barfield, T. J. (1992). The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China 221 BC. to A.D. 1757. Cambridge, Mass, and Oxford: Blackwell.
• Barfield, T. J. (2001). “Empires: Perspectives from Archaeology and History”. The Shadow Empires: Imperial State Formation along the Chinese-Nomad Frontier in, ed. Alcock, S. E., D'Altroy, T. N., Morisson, K. D., and Sinopoly, C. M. Cambridge: Cambridge University Press.
• Barkmann, U. B. (1997). “The Revival of Lamaism in Mongolia”. Central Asian Survey. 16 (1): 69-79.
• Bat’ianova, E. P. (2007). “The Teleut Version of Burkhanism, Anthropology & Archeology of Eurasia”. 45 (3): 9-34. Beffa, M. L. and Hamayon, R. (1983). “Les categories mongoles de l'espace, Etudes mongoles et siberiennes, centrasiatiques et tibetaines”. 83 (14): 81-119.
• Burchina, D. A. (1990). The Geser Heroic Epic of Western Buryats, A Guide to Poems and their Variants. Novosibirsk: Nauka. Original in Russian (Бурчина Д. А. Гэсэриада западных бурят. Указатель произведений и их вариантов. Новосибирск: Наука).
• Butanaev, V. and Mongush, V. (2005). Archaic Customs and Rites of the Sayan Turks. Abakan: Khakassian State University Press. Original in Russian (Бутанаев, В. Я., Монгуш, Ч. В. Архаические обычаи и обряды саянских тюрков. Абакан: Издательство Хакасского государственного университета).
• Chibilev, A. and Bogdanov, S. (2009). “The legacy of nomadic empires in steppe landscapes of Northern Eurasia”. Herald of the Russian Academy of Sciences. 79 (5): 470-483.
• Choldin, H. M. (1978). “Handbook of Contemporary Urban Life”. Social Life and the Physical Environment in, ed. D. Street. (352-384) San Francisco: JasseyBass.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahtarları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Di Cosmo, N. (1994). “Ancient Inner Asian Nomads: Their Economic Basis and its Significance in Chinese History”. Journal of Asian Studies. 53 (4): 1092-1126.
• Di Cosmo, N. (2015). “Why Qara Qorum? Climate and Geography in the Early Mongol Empire”. Archivum Eaurasiae Medii Aevi. 21: 67-78.
• Dunlap, R. E. and W. R. Catton, Jr. (1979). “Enviranmental Sociolog”. Annual Rev. Of Sociology. 5: 243-273.
• Dunlap, R. E. (1978). “The New Enviranmental Paradigm.. a Prosed Measuring Instrument and Preliminary Results”. J’. of Environmental Education. 9: 42-43.
• Durmuş, İ, (1993). İskitler (Sakalar). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Durmuş, İ. (2014). “Türk Kültür Çevresinde Kültür Adlandırmaları”. Gazi Akademik Bakış Dergisi. 8 (15): 269-298.
• Dybo, A. V. (2008). Natural Environment and Material Culture of the Proto-Turkic Peoples. Moscow: Vostochnaya literatura. Origi-nal in Russian (Дыбо, А. В. (ред.). Природное окружение и материальная культура пратюркских народов. М.: Восточная литература).
• Eberhard, W. (1996). Çin’in Şimal Komşuları. 2. Baskı, Çev: Nimet Uluğtuğ. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Egorov, V. L. and Zhukovskaya, N. L. (1979). The Types of Traditional Rural Dwellings of the Peoples of South-East, East and South Asia. Dwelling of the Population of the Mongolian People's Republic in, ed. Cheboksarov, N. N. (98-215). Moscow: Nauka. Original in Russian (Егоров, В. Л., Жуковская, Н. Л. Жилище населения Монгольской народной реcпублики. В: Чебоксаров, Н. Н. (ред.), Типы традиционного сельского жилища народов ЮгоВосточной, Восточной и Южной Азии, с.198-215. М.: Наука).
• Erdemir Palaz, H. (2009). “Eski Türkler ve Nehirler”. XXI. Gasır Bilim Beri Jüynesi: Basekege Kabıletti Maman Dayarlay Meseleleri. Materialdarı. H. A. Yesevi Halkaralık Şimkent: Türk-Kazak Üniversiteti Şimkent İnstituti ve Akademiyalık Innovasiyalık Universitet, 363-369.
• Erdemir Palaz, H. (2011). “Eski Türklerde Su ve Su Ulaşımı”. Turkish Studies. 6 (2): 819-836.
• Erdenebold, L. (2012). Traditional Beliefs of the Oirat Mongols (the Late 19th-Early 20th Сentury). Ulan-Ude: BNC SO RAN. Original in Russian (Эрдэнэболд, Л. Традиционные верования ойрат-монголов (конец XIX – начало XX в.). Улан-Удэ: БНЦ СО РАН).
• Ergin, M. (2012). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Erkoç, H. İ. (2020). “Bozkır Halklarında Su Kültü”. Tarih ve Kültür Penceresinden Su ve Sağlık Uluslararası Sempozyumu. İstanbul, 69-108.
• Eroğlu, E. (2020). “Orta Asya Türk Tarihi Coğrafyasında Nehirler”. IV. Uluslararası Türklerin Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu. 373-379. Esin, O. (2018). “İnanç Temelinde Suyun Yaradılış Düşüncesi ve Geleneksel Yapı Üzerindeki Etkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 11 (58): 61-69.
• Frenkel, Y. (2005). Mongols, Turks, and Others: Eurasian Nomads and the Sedentary World. The Turks of the Eurasian Steppes in Medieval Arabic Writing in, ed. R. Amitai & M. Biran. (201-241) Leiden: Brill.
• Frye, R. N. (2009). Orta Asya Mirası. Çev. F. Tayanç, T. Tayanç. Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Gibert, L. De. (1986). Istoriya narodov vostochnoi i tsentral’noi Azii s drevneishikh vremen do nashikh dnei (History of the People of Eastern and Central Asia from earliest times to our own day). Moscow.
• Gold, J. R. (1980). An Introduction to Behavioral Geography. Oxford: Oxford University Press.
• Gül, B. (2006). “Moğolistan’da Türkolojinin Gelişimi ve Moğolistan’da Yapılması Gerekli Türkoloji Çalışmaları Üzerine I”. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. 203-218.
• Gümüşçü, O. (2019). “Yaylak ve Kışlak”. TDV İA. 2: 669-670.
• Honeychurch, W. (2015). Inner Asia and Spatial Politics of Empire. New York: Springer. Hoppal, M. (2001). “Sibirya Şamanizminde Doğa Tapınımı”. Çev. Prof. Dr. Gürbüz Erginer. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi. 41 (1): 209-225.
• Humphrey, C. (1974). “Inside a Mongolian Tent”. New Society. 30: 273-275.
• Jenkins, G. (1974). “A Note on Climatic Cycles and the Rise of Chinggis Khan”. Central Asiatic Journal. 18 (4): 217-226.
• Khasanov, A. M. (1984). Nomads and Outside World. Cambridge-New York: Cambridge University Press.
• Khasanov, A. M. (2008). Nomads and the Outside World. Saint Petersburg: Filologicheskij fakultet SPbGU. Original in Russian (Хазанов, А. М. Кочевники и внешний мир. СПб: Филологический факультет СПбГУ).
• Kitchin, R. and Freundschuh, S. (2000). Cognitive Mapping: Past, Present And Future. The Future of Cognitive Mapping Research in, ed. Kitchin, R. & Freundschuh, S. (249-263) Routledge Frontiers Of Cognitive Science.
• Klyaştornıy, S. G. (2020). “Eski Türk Abidelerinde Mitolojik Konular”. Trans., Gulruh Abdyyeva. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. 2: 499-510.
• Koca, S. (2002). Eski Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. Türkler, Cilt III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 15-37.
• Kocasavaş, Y. (2002). Eski Türklerde yas ve ölü gömme âdetleri. Türkler Ansiklopedisi, C. 3.
• Kollautz, A. and Miyakawa, H. (1970). Geschichte und Kultur eines völkerwanderungszeitlichen Nomaden-volkes. Die Jou-Jan der Mongolei und die Awaren in Mitteleuropa 1. Die Geschichte.
• Kononov, A. N. (1978). Sposobı i Terminı Opredeleniya Stran Sveta u Tuyrskih Narodov. Мoskva.
• Köse, H. (2018). Yaratıcı Uzamlar ya da “Psikocoğrafya” Kavramı Odağında Mekânın Yeniden Üretimi. Journal of Cultural Studies, Faculty of Communication, Hacettepe University. 5 (2): 320-342.
• Kradin, N. N. (2002). Nomadism, Evolution and World-Systems: Pastoral Societies in Theories of Historical Development. Journal of World-Systems Research. 8 (3): 368-388.
• Kur’an-ı Kerim Meali (2011). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Kyzlassov, L. R. (1960). “Tuva at the Time of the Turkic Khaganate”. Vestnik Moskovskogo Universiteta. Series 9. Istoricheskie nauki, 1: 51-76. Original in Russian (Кызласов, Л. Р. Тува в период тюркского каганата. Вестник Московского университета. Серия 9. Исторические науки 1: 51-76).
• La Piere, R.T. (1965). Social Change. New York: Me Graw-Hill.
• Liisa M. (1992). National Geographic: The Rooting of Peoples and the Territorialization of National Identity among Scholars and Refugees. Cultural Anthropology. 7: 24-44.
• Liu Mau-Tsai (1958). Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Turken. Bd 1-2. Wiesbaden.
• Malov, S. E. (1951). Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Tekstı i issledovaniya, Moskova.
• Malov, S. E. (1959). The Ancient Turkic Written Monuments of Mongolia and Kirghizia. Moscow-Leningrad: AN SSSR. Original in Russian (Малов, С. Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М.- Л.: АН СССР).
• Mandaloğlu, M. (2014). “Bozkır Türklerinde Ekonominin Hayvancılık ve Tarıma Dayalı Olarak Değerlendirilmesi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 3 (1): 75-93.
• Manzhigeev, I. M. (1960). The Yangut Buryat Clan (an Experience of Historical and Ethnographic Study). Ulan-Ude: Buryat Book Publ. Original in Russian (Манжигеев, И. М. Янгутский бурятский род (опыт историкоэтнографического исследования). Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство).
• Melnikova, L. V. (1994). Tofy: Historical and Ethnographic Essay. Irkutsk: VostochnoSibirskoye Knizhnoye Izdatel'stvo. Original in Russian (Мельникова, Л. В. Тофы: историко-этнографический очерк. Иркутск: ВСКИ).
• Morgan, D. (1990). The Mongols. Londra: Cambridge.
• Morrison, D. E. (1976). Growth, environment, equity ant scarcity. Social Sci. 9 (57): 292-306.
• Nasuhoğlu, R., Bingöl, G., Gür, H., İnan, D., ve Ünal, N. (1989). Fizik Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ochir, A. and Galdanova, G. R. (1988). The Cultural and Everyday Tra-ditions of the Buryats and Mongols. The Traditional Family Ri-tualism of the Mingats of the Mongolian People’s Republic in, ed. Basayeva, K. D. and Nimayev, D. D. (109-128) Ulan-Ude: BNC SO RAN. Original in Russian (Очир, А., Галданова, Г. Р. Традиционная семейная обрядность мингатов МНР. В: Басаева, К. Д., Нимаев, Д. Д. (ред.), Культурно-бытовые традиции бурят и монголов, с. 109-128. Улан-Удэ: БНЦ СО РАН).
• Oxford Dictionary of Physics (2003). Oxford: Oxford University Press.
• Podosinov, A. V. (1999). Ex oriente lux! The Cardinal Points Orientation in Archaic Cultures of Eurasia. Moscow: Yazyki russkoj kul-tury. Original in Russian (Подосинов, А. В. Ex oriente lux! Ориентация по странам света в архаических культурах Евразии. М.: Языки русской культуры).
• Potanin, G. N. (1883). Essays on Northeastern Mongolia. Issue 4. Ethnographic materials. Saint Petersburg: V. Kirshbaum. Origi-nal in Russian (Потанин, Г. Н. Очерки Северо-Западной Монголии. Выпуск 4. Материалы этнографические. СПб.: В. Киршбаум).
• Rintchen, B. (1959). Les matériaux pour l'étude du chamanisme mongol. 1. Asiatische Forschungen 3. Wiesbaden: O. Harrasovitz.
• Roux, J. P. (1959). “L’origine celeste de la souverainete dans les inscriptions paleo-turques de Mongolie et de Siberie”. Studies in the History of Religions. 231-241.
• Roux, J. P. (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Roux, J. P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. Çev: Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. Ankara: Bilge Su Yayıncılık.
• Sanders, R. and Stoltman, J. P. (2004). An International Comparison of Geography Teaching: Content and Standards. Expanding Horizons in a Shrinking World, International Geographical Union. Commission On Geographical Education, University Of Strathclyde-Faculty of Educatıon, Glasgow.
• Sarıkçıoğlu, E. (2005). Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Schleicher, Y. (2007). International Geographical Union, Commission on Geographical Education. Sustainable Geography Learning and ICT, Changing Geographies: Innovative Curricula in, ed. Catling,S; Taylor, L. British SubCommittee with HERODOT, London Conference, England.
• Skorodumova, L. G. (2004). The Mongolian Language: Images of the World. Ulaanbaatar: Bembi San. Original in Russian (Скородумова, Л. Г. Монгольский язык: образы мира. Улан-Батор: Бемби Сан).
• Skrynnikova, T. D. (2005). Humanitarian Geography. Scientific and CulturalEducational Almanach. Images of Earth and Sky of the Medieval Mongols in, ed. Zamyatin, D. N. Vol. 2 (37-54) Mos-cow: Institut Naslediya. Original in Russian (Скрынникова, Т. Д. Образы земли и неба у средневековых монголов. В: Замятин, Д. Н. (ред.), Гуманитарная география. Научный и культурно-просветительский альманах. Вып. 2, с. 37-54. М.: Институт Наследия).
• Sneath, D. (2006). Mongols from Country to City: Floating Boundaries, Pastoralism and City Life in the Mongol Lands. The Rural and the Urban in Pastoral Mongolia in, ed. Ole Bruun / Li Narangoa (140-161) Copenhagen: Nordic Institute of Asian Studies.
• Stoltman, J. P. (1997). “The International Charter on Geographical Education: Setting the Curriculum Standard”. Journal of Geography. 96: 1, 32.
• Tekeli İ. (2010). Mekansal ve Toplumsal Olanın Bilgibilimi Yazıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tserenkhand, G. (1993). From the History of Economy and Material Culture of the Turkic and Mongol Peoples. The Nomadic Camping Ground Traditions of the Mongols in, ed. Zoriktuyev, B. R. (27-36). Novosibirsk: Nauka. Original in Russian (Цэрэнханд, Г. Традиции кочевого стойбища у монголов. В: Зориктуев, Б. Р. (ред.), Из истории хозяйства и материальной культуры тюрко-монгольских народов, с. 27-36. Новосибирск: Наука).
• Tserensodnom, D. (2001). Interaction between Nomadic and Other Cultures of Central Asia. Traditional Methods of Research on Lands and Nomads in, ed. Dialogue among Civilizations: Ul-aanbaatar (481-482). IISNC. Original in Russian (Цэрэнсодном, Д. Традиционные методы исследования земель у кочевников. In Dialogue among Civilizations: Interaction between Nomadic and Other Cultures of Central Asia. Ulaanbaatar: IISNC).
• Trepavlov, V. V. (2005). The Mongol Empire and Nomadic World. The Ulus Substrate and the Imperial Substrate: Searching for the ‘Nucleus’ of Nomadic Statehood in, ed. Bazarov, B. V., Kradin, N. N., and Skrynnikova, T. D. Book 2 (71-86), Ulan-Ude: BNC SO RAN. Original in Russian (Трепавлов, В. В. Улусный субстрат и имперский субстрат: поиск ‘ядра’ кочевой государственности. В: Базаров, Б. В., Крадин, Н. Н., Скрынникова, Т. Д. (ред.), Монгольская империя и кочевой мир. Книга 2, (71-86), Улан-Удэ: БНЦ СО РАН).
• Trepavlov, V. V. (2011). “Sacral Topography of the Jochi Ulus”. Etnograficheskoye obozrenie. 2: 107-115. Original in Russian (Трепавлов, В. В. Сакральная топография улуса Джучи. Этнографическое обозрение, 2, 107-115).
• Tuan, Yi-Fu. (1974). Topophilia: A Study of Environmental Perception, Attitudes and Values. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
• Tuan, Yi-Fu. (1990). Topophilia: A Study of Environmental Perception, Attitudes and Values. New York: Morningside.
• Tuan, Yi-Fu. (2002). Space and Place: The Perspective of Experience. Minneapolis-London: University of Minnesota Press.
• Türkyılmaz, A. (2013). “İslamiyet Öncesi Türklerde Su Kültü ve Günümüze Yansımaları”. Bilim ve Kültür Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi. 4: 83-100.
• Yeğin, H. İ. (2012). “Din Psikolojisi Açısından Kutsal Mekân İnsan İlişkisi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 17 (27): 53-91.
• Yundenbat, S. (2011). Important Intangible Cultural Heritage of the Mongols. Ulaanbaatar: Mönkhiin Üseg.
• Zhukovskaya, N. L. (1988). Categories and Symbols of Traditional Mongolian Culture. Moscow: Nauka. Original in Russian (Жуковская, Н. Л. Категории и символика традиционной культуры монголов. М.: Наука).
• Wasilewski, J. (1976). “Space in Nomadic Cultures-a Spatial Analysis of Mongol Yurt”. Altaica Collecta. 9: 345-360.
• Wieser, C. (2008). The Didactics Of Geography And Geography Teaching, Future Prospects in Geography. Action Research and Its Impacts on Student-Centered Geography Teaching- An Approach To Solve The Conflict Of Theory And Practice in, ed. Donert, K., Wall, G. HERODOT Conference Proceedings, Liverpool Hope University.
• William, P. (1999). Comparative Studies in the History of Religions. Re-conceiving the Category of Sacred in, ed. Jørgen Podemann Sørensen. Museum Tusculanum.