HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN’

Yıl 2018, Cilt: 11 Sayı: 23, 1 - 18, 22.09.2018

Erhan Aktaş

https://doi.org/10.12981/motif.475

Öz

ÇÇin
yıllıklarının, Hun döneminden beri varlıklarını sürdürdüklerini ifade ettiği,
Yenisey Yazıtları olarak bilinen ve ilk dönem taş edebiyatını da oluşturan
materyallerin bulundukları konum itibariyle bunlardan kaldıkları düşünülen,
Orhon Yazıtlarında Yenisey Kırgızları olarak gördüğümüz Hakaslar Sayan-Altay
bölgesindeki Türk halklarından biridir. Dokuzuncu yüzyılın ilk yarısına kadar
Hun, I. ve II. Türk Kağanlıkları ve Uygur Kağanlığı gibi siyasi yapılar
içerisinde görülen Yenisey Kırgızları 840 yılından itibaren Türkler için siyasi
ve dinî anlamda kutsallık içeren Ötüken bölgesinin hâkimi olmuştur. On üçüncü
yüzyılla birlikte Moğol idaresi altına giren bu Türk halkının siyasi
yapılanması on sekizinci yüzyılla birlikte farklı rejimler altında Rus
hâkimiyetinde kalmıştır ve hâlen devam etmektedir. Bu çalışmanın konusunu
oluşturan "çayzaŋ/sayzan/zaysan/çeyzen" terimi Çinceden alınmış bir
idari bir unvan olup tsăi-hsiang (宰相) kelimesinin
Hakasça transkripsiyonudur. Erken dönem Kırgız siyasi yapılanmasında birkaç
unvandan biri olan çayzan, eski Türk devlet sistemi üzerine yapılan
çalışmalarında çok da fazla anılmayan bir ifadedir. Bununla birlikte Kırgız-Çin
ilişkilerinin sosyo-politik yönünü göstermesi bakımından da önemlidir. Bu durum
bildirinin siyasi tarih yönünü oluşturmaktadır. Bununla birlikte zengin ve
hareketli bir tarihî sürece sahip olan Yenisey Kırgızlarının/Hakasların buna
paralel olarak hacimli bir sözlü kültür geleneği de mevcuttur. Özellikle
'ahptığ nımah' adı verilen destan türü ve tarihî şahsiyetler hakkında efsane
türünün karşılığı olan 'matırlardıŋ istoriya kip-çoohtan' olmak üzere diğer
sözlü edebî türler sosyal ve siyasi hayatın yansımalarını bünyelerinde
barındırmaları bakımından önemli olup söz konusu terim de kendisine sözlü
edebiyat ürünlerinde yer bulmuştur. Bu minvalde çalışmamızda öncelikle
kelimenin Türk dili ve eski Türk siyasi tarihindeki yeri açıklanacaktır. Sonrasında
Hakas sözlü edebiyat ürünleri çerçevesinde kelimenin bağlam merkezli kullanımı,
asıl anlam dünyasındaki aynılıklar ve/veya farklılıklara temas edilip bu durum
metinler üzerinden örneklendirilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Eski Türkler, Yenisey Kırgızları, Hakas halk edebiyatı, idari unvanlar, çayzan

‘CHAİZAN’ AS A GOVERNMENTAL TITLE IN KHAKAS FOLK NARRATIVES

Öz

The Khakas known as Yenisei Kyrgyz in Orkhon scripts
are one of the Turkic peoples in the Altai-Sayan region as written in Orkhon
scripts which states that The Khakas continued their existence with several
transliteration samples of Chinese annuals since the Hun period, and some
materials composing stone literature known as Yenisei Scripts are thought to
have been left by them by considering the location where artifacts were left.
Until the first half of 9th century, Yenisei Kyrgyz such as the Hun, 1^st
and 2^nd Turkic Khaganate and Uyghur Khaganate in which federative
political structures were seen ruled over the region of Otuken including
divinity in a political and religious sense for Turks from the year 840. The
political structure of these Turkic peoples who came under the Mongols’
domination with the 13^th century later entered into the Russian
domination with different regimes and is still under this domination. The term
“chaizan (çayzaŋ) / saizan (sayzaŋ) / zaisan (zaysaŋ) / cheizen (çeyzeŋ)” which
is a subject of this study is a governmental title borrowed from Chinese and is
a Khakas transcription of the word tsăi-hsiang (宰相) or from Mongolian
to Khakas. Chaizan which is one of titles in early Kyrgyz political structure
is an uncommon expression in the studies on of old Turkic state system. In
addition, it has of great importance to indicate sociopolitical aspect of
Kyrgyz-Chinese relations or Kyrgyz-Mongol / Dzungarian relations which would be
distinctively touched upon in the article. This situation forms the political historical aspect
of the paper. In parallel with this situation the Yenisei Kyrgyz/Khakas who had
a rich and mobile historical process also had an oral culture and folk
literature including a large corpus. Especially the epic type named as ‘alıptığ
nımah’ (epic, saga), ‘kip-çooh’ (legend), ‘nımah’ (fairy tale) and
‘çayzan-çooh’ (legends about chaizans) corresponding to the epic type on
historical characters and other epic types are important as they include
reflections of social and political life and the relevant term appeared in the
works of oral literature. In this manner, the study aims to explain the role of
this term in Turkic language and old Turkic political history. Finally, the
context-based use of the term within the context of Khakassian oral literary
works would be exemplified by means of scripts by considering similarities
and/or differences in the world of substances.

Anahtar Kelimeler

Ancient Turks, Yenisei Kyrgyzs governmental titles, Khakas folk literature, chaizan

Kaynakça

• AKTAŞ, Erhan (2016). Hakas Destan Geleneği ve Kahramanları, Konya: Kömen Yay.
• ALIMOV, Rysbek (2010). “Bugünkü Kırgızcada Bir Hayalet Kelime: Aco”. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu bildirileri, Ankara, 43-49.
• ARIKOĞLU, Ekrem (2005); Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yay.
• AYDIN, Erhan (2007). “Eski Türk Yazıtlarındaki Kırgız Seferleri Üzerine Notlar”. Sibirische Studien Band 2, Nummer 1, 41-64.
• AYDIN, Erhan (2015). Yenisey Yazıtları, Konya: Kömen Yay.
• BASKAKOV, N.A. – TOŞAKOVA, T.M. (1947). Oyrotsko-Russkiy Slovar’, Moskva: OGIZ
• BUTANAYEV, V. Ya. – BUTANAYEVA, İ.İ. (2007). Yenisey Kırgızları Folklor ve Tarih (akt. Yaşar Gümüş), İstanbul: Ötüken Neşr.
• BUTANAYEV V.Ya. – BUTANAYEVA İ.İ. (2008). Mir Hongorskogo (Hakasskogo) Fol’klora, Abakan: İzdatel’stvo Hakasskogo Gosudarstevennogo Universiteta im. N.F. Katanova.
• BUTANAYEV, V. Ya. – BUTANAYEVA, İ.İ. (2010). Mı Rodom iz Hongoraya Hakasskie Mifı, Legendı i Predaniya, Abakan: OOO Kooperativ Jurnalist.
• BUTANAYEV, V. Ya. (1999). Hakassko-Russkiy İstoriko-Etnografiçeskiy Slovar’, Abakan
• BUTANAYEV, V. Ya. (t.y.). Hooray Attarı Hakasskie Liçnıe İmena.
• BUTANAYEV, V. Ya. vd. (2008). Oçerki İstorii Hakasii (s drevneyşih vremen do sovremennosti), Abakan:
• Chinese-English Dictionary (1988). Beijing: Shangwu Yin Shugan
• ÇEBODAYEV, P.İ. (1992). İstoriya Hakasii (s drevneyşih vremen do kontsa XIX. v.), Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo
• DİLEK, İbrahim (2007a). Altay Destanları II, Ankara: TDK Yay.
• DİLEK, İbrahim (2007b). Altay Masalları, Ankara: Alp Yayınevi
• DONUK, Abdülkadir (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul: TDAV Yay.
• Dictionary of Official Titles in Imperial China (1985). Taipei: Southern Materials Center Inc.
• EBERHARD, W. (1995). Çin Tarihi, Ankara: TTK Yay.
• EBERHARD, Wolfram (1945). “Birkaç Eski Türk Ünvanı Hakkında”, Belleten, IX 35, 319-340.
• GERELBADRAH, Jamsranjaviin (2002). XV-XVII Zuuni Mongoliin Noyod Yazguurtnii Zereg Devin Asundald, Ulanbaatar.
• GÖMEÇ, Saadettin (2003). Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, Ankara: Akçağ Yay.
• GUMİLËV, L.N. (2002). Hunlar (çev. D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yay.
• GÜLTEK, Vedat (2004). Bilim ve Sanat Rusça-Türkçe Sözlük, Ankara: Bilim ve Sanat Yay.
• GÜRSOY-NASKALİ, Emine (2015). Altay Destanı Maaday Kara, İstanbul, YKY Yay.
• GÜRSOY NASKALİ, Emine – DURANLI, Muvaffak (haz.) (1999). Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay.
• GÜRSOY NASKALİ, Emine –BUTANAYEV, V. Ya. (vd.) (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara, TDK Yay.
• Hakas Nımahtarı (1964). Abakan: Hızılçardağı Kniga İzdatelstvozınıŋ Hakasiyadağı Pölii.
• KALAN, Ekrem (2008). Cungar Hanlığı’nın Siyasî Tarihi, Ankara: TTK Yay.
• KARATAEV, Oljobay (2002). “Eski Türk Devrindeki Kırgız Etnik İsimleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. II, Yeni Türkiyey Yay., 377-385.
• KARAYEV, Ömürkul (2008). Türkler ve Kağanlıkları (çev. Dr. Mustafa Kalkan), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• KASKARAKOVA, Z. Ye. (2007). Omonimı v Hakasskom Yazıke, Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• KASKARAKOVA, Z. Ye. (2009). Hakas Tĭlĭnĭŋ Omonimner Söstĭgĭ Slovar’ Omonimov Hakasskogo Yazıka, Ağban: Hakas Kniga İzdatel’stvozı.
• KASKARAKOVA, Z.E. (2007). Omonimı v Hakasskom Yazıke, Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• KILDIROĞLU, Mehmet (2013); Kırgızlar ve Kıpçaklar IX. asrın ikinci yarısından XVI. asra kadar Kırgızlar ve Kıpçakların etno-siyaset ilişkileri, Ankara: TTK Yay.
• KIZLASOV, L.R. (1993). İstoriya Hakasii (s drevneyşix vremen do 1917), Moskva: Nauka.
• KIZLASOV, L.R. (1994). “Hakasların Hükümdarlık Ünvanı ‘Ajo’ ve Yenisey Runik Yazılarının Kullanıştan Kaldırılması Zamanı Hakkında” (çev. Ahat Salihov-Gülcemal Alhanlıoğlu), Türk Dünyası Tarih Dergisi S. 88, 49-51.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm (2013). Hakas Destanları 4 Altın Taycı, Ankara, TDK Yay.
• KUNER, N.V. (1951). “Novıe Kitayskie Metarialı po Etnografii Kırgızov (Hakasov) VII-VIII vv. n.e.”, Uçyonıe Zapiski Vıp. 2, 3-16.
• LESSING, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük 2 O-C (Z) (çev. Günay Karaağaç), Ankara: TDK Yay.
• Mathews’ Chinese-English Dictionary (2000). Cambridge-Massachusetts: Harvard Uni. Press.
• RADLOFF, W. (1994). Sibirya’dan 2, İstanbul: MEB Yay.
• ROUX, Jean-Paul (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık, İstanbul: Kabalcı Yay.
• RYBATZKİ, Völker (2000). “Titles of Türk and Uighur Rulers in the Old Turkic Inscriptions”, Central Asiatic Journal, Vol. 44, II, 205-292.
• RYBATZKİ, Völker (2006). Die Personennamen und Titel der Mittelmongolischen Dokumente Eine lexikalische Untersuchung, Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies.
• SOMUNCUOĞLU, Anar (2002). “Tuva (Tıva) Cumhuriyeti”, Türkler Ansiklopedisi, C. 20, Yeni Türkiye Yay., 160-172.
• SUBRAKOVA, O.V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’ Xakas-Orıs Söstĭk, Novosibirsk: Nauka.
• SÜMER, Faruk (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları I, İstanbul: TDAV Yay.
• ŞİRİN USER, Hatice (2006). “Eski Türkçe’de Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”, Bilig S. 39, 219-238.
• ŞİRİN USER, Hatice (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yay.
• TAŞAĞIL, Ahmet (2012). Göktürkler I-II-III, Ankara: TTK Yay.
• TAŞAĞIL, Ahmet (2016). Eski Türk Boyları Çin Kaynakları Göre (MÖ III-MS X. Asır), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• TEKİN, Talat (1988). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, İstanbul: Simurg Yay.
• TEKİN, Talat (1998). Orhon Yazıtları Bilge Kağan, Kül Tigin, Tunyukuk, İstanbul: Simurg Yay.
• TOGAN, İsenbike – KARA, Gülnar – BAYSAL, Cahide (2006). Çin Kaynaklarında Türkler Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu), Ankara: TDK Yay.
• TROYAKOV, P.A. (2007). Mifı i Legendı Hakasov, Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• UNGVİTSKAYA, M.A. – MAYNOGAŞEVA, V. Ye. (1972). Hakasskoe Narodnoe Poetiçeskoe Tvorçestvo, Abakan: Hakasskoe Otdelenie Krasnoyarskogo Knijnogo İzdatel’stva.
• UYSAL, Yavuz (2014). Hakas Masalları (İnceleme-Metin), (yayımlanmamış doktora tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAMAYEVA, Ye. Ye. (1999). “Cayzanın Yargısı Altay Türklerinin Eski Gelenekleri” (akt. İbrahim Dilek), Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, 183-204.