ORUN (AUTHORITY) AND ÜLÜŞ (SHARE) DISTRIBUTION IN OGHUZNAMAS

Yıl 2019, Cilt: 12 Sayı: 27, 564 - 579, 20.09.2019

Ebru Birkan Akhan

https://doi.org/10.12981/mahder.582547

Cited By: 2

Öz

Oghuznamas
are the works of wise men with white beard describing the historical, religious
and socio-cultural backgrounds of the Oghuz tribes. These epics, which are
perceived as a core in the mythological period, reflect the characteristics of
the periods in which they were both oral and written. Events by Oguz Khan and
his Alps bear the traces pre-Islam and post-Islam.

This
study is about the distribution of orun (place) and share (ülüş) included in
the Oguznamas using the Document (Content) Analysis method. The knowledge has
been provided about the origin and meaning of the words Orun and Ülüş.
Aforementioned words in Turkish states and communities were also traced. It was
understood that in the most general sense, Orun expressed the
"place", but also had the meanings of "rank and position. The
Researchers who studied on the subject of orun stated that the division made by
legendary or historical rulers became a law. While Ülüş is defined as “share
and lot, it is observed in the Turkish states that the ülüş was given according
to the orun.

It
is obvious that in Oghuznama, defined as the great epic or circular epic, there
is position and share without mentioning the name of orun.  It was understood that orun and orunnama were
used in the Şecere-i Terâkime, Andalip Oghuznama and Dânâ
Ata Oghuznama.. The concept of ülüş was appointed by the Vizier Irkıl Hodja
during the period of Kun Khan in the Oghuznama of Residuddin.   Onguns were also created by him in this
period. The first division was made by Prophet 
Noah in the Reşideddin Oghuznama in which the effect of Islam could be
seen. Thus, the legendary or historical ruler is replaced by a prophet.

In
the works of the Mongolian circle written under the influence of Oguznamas,
sharing and position were seen, but both words were not recorded. Ülüş  is divided according to the orun among the
Turks. The distribution of orun and ülüş changed in the course of time
according to the status.

Anahtar Kelimeler

Kün Khan, Oghuzname, Oghuz, Oghuz Khan, orun (authority), ülüş (share)

OĞUZNȂMELERDE ORUN VE ÜLÜŞ PAYLAŞIMI

Öz

Oğuznâmeler,
Oğuz boylarının tarihi, dini, sosyo-kültürel alt yapılarını anlatan ak sakallı
bilgelerin eserleridir. Mitolojik devirde bir çekirdek olarak algılan bu
destanlar, hem sözlü hem de yazıya geçirildiği dönemlerin özelliklerini
yansıtırlar. Oğuz Kağan ve alplerinin etrafında teşekkül eden hâdiseler İslâmiyet
öncesi ve sonrası izler taşırlar.

Bu
çalışma, Doküman (İçerik) Analiz metodu kullanılarak Oğuznâmelerdeki orun ve
ülüş paylaşımı üzerinedir. Orun ve ülüş kelimelerinin kökeni ve anlamı hakkında
bilgi verilmiştir. Ayrıca, Türk devletleri ve topluluklarında mezkûr sözcüklerin
izleri sürülmüştür. Orunun en genel manasıyla “yer” ifade ettiği aynı zamanda “rütbe
ve mevki” anlamlarının da olduğu
anlaşılmıştır. Orun mevzusu üzerine çalışan araştırıcılar, efsanevi ya da
tarihi hükümdarlar tarafından yapılan taksimin kanunlaştığını ifade etmişlerdir.
Ülüş, “pay ve hisse” şeklinde tanımlanırken Türk devletlerinde oruna göre ülüşün
verildiği görülür.

Ulu epope ya da
dairevi destan biçiminde tanımlanan
Oğuznâmelerde,
orun adı zikredilmeden mevkinin ve paylaşımın olduğu aşikârdır. Şecere-i Terâkime,
Andalıp Oğuznâmesi
ve Dânâ Ata
Oğuznâmesi’nde
ise orun ve orunnâmenin kullanıldığı
anlaşılmıştır. Ülüş kavramı, Reşideddin Oğuznâmesi’nde Kün Han zamanında Vezir
Irqıl Hoca tarafından tayin edilir. Ongunlar da bu devirde onun tarafından
oluşturulur. İslâmiyet’in etkisinin görüldüğü Reşideddin Oğuznamesi’nde ilk taksimi
Nuh Peygamber yapar. Dolayısıyla efsanevi ya da tarihi hükümdar yerini bir
peygambere bırakır.

Oğuznâmelerin
etkisinde yazılan Moğol dairesi eserlerinde paylaşım ve mevki görülmüştür ancak
her iki sözcük de kaydedilmemiştir. Türklerde oruna göre ülüş taksimi
yapılmaktadır. Orun ve ülüş paylaşımı zamanla statüye göre değişiklik görülür. 

Anahtar Kelimeler

Kün Han, Oğuznâme, Oğuz, Oğuz Han, orun, ülüş

Kaynakça

• AÇA, M. (2011). Oğuznamecilik Geleneği ve AndalıpOğuznamesi. Konya: Kömen Yayınevi.
• AYDIN, E. (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınevi.
• BAKIR, A. (2008). “Tevârȋh-i Ȃl-i SelçuḳOġuz-nāmesi”. TurkishStudies, S. Fall, 3/7, s. 163-199.
• BANG, W.-RAHMETİ, R. G. (1970). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• BASKAKOV, N. A. (1982). “K etimologiioġuz, oġuz-ḳaġan” “Oġuz, Oġuz-ḲaġanEtimoljisi Üzerine”, SovetskayaTyurkologiya, S. 1982/1, s. 88-90.
• BAYAT, F. (2004). “Uz~Ğuz~Kavim Adının Etimolojisi”. Karadeniz Araştırmaları, S. 3, s. 71-77.
• BİRKAN AKHAN, E. (2017). Dânâ Ata Oğuznâmesi ve Oğuznâmecilik Geleneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Halk Edebiyatı Bilim Dalı.
• CAFEROĞLU, A. (1943). Türk Dili Tarihi Notarı. İstanbul: Burhaneddin Matbaası.
• CAFEROĞLU, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CLAUSON, S. G. (1972). Etymological Dictionary of Pre‐ThirteenthCentury Turkish,Oxford Yayınları.
• ÇETİN, A. (2012). AltunYaruk, Yedinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi.
• Derleme Sözlüğü XI, IX. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DİVİTÇİOĞLU, S. (2005). Oğuz’dan Selçuklu’ya. Boy, Konat ve Devlet. Ankara: İmge Yayınevi.
• DONUK, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarȋ-Askerȋ Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Ebu’l Gazi Bahadır Han. (1996). Şecere-i Terâkime, (Türkmenlerin Soykütüğü). (Haz. Zuhal Kargı Ölmez). Ankara: Simurg. Yayınevi.
• EdibAhmedYükneki. (2018). Atebetü’lHakayık. (Çev. Ayşegül Çakan). (Üçüncü Basım). İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• ERCİLASUN, A. B. (2008). “Oğuz Boy Adlarının Etimolojisi”. Dil Araştırmaları Dergisi, S. 3, Güz, s.9-25.
• ERCİLASUN, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. (Birinci Baskı). İstanbul: Dergah Yayınları.
• EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• ERGİN, M. (1996). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERGİN, M. (1997). Dede Korkut Kitabı. (Giriş, Metin, Faksimile). Ankara: Türk Kurumu Yayınları.
• EYUPOĞLU, İ. Z. (2004). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Ankara: Sosyal Yayınları.
• GABAIN, A. V. (2003). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLER, İ. (2010). Salar Baba Oğuznâmesi. (İnceleme, Metin, Tercüme, Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÖKYAY, O. Ş. (2007). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri SözlüğüI. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İNAN, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KAFESOĞLU, İ. (1998). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Kaşgarlı Mahmud. (1998a). DivanüLûgati’t Türk TercümesiI. (Çev. Besim Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (1998b). DivanüLûgati’t Türk Tercümesi II. (Çev. Besim Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud.(1999a). DivanüLûgati’t Türk TercümesiIII. (Çev. Besim Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Kaşgarlı Mahmud. (1999b). DivanüLûgati’t Türk Dizini IV. (Çev. Besim Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, F. (1981). Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar.Ankara: Gaye Matbaası.
• NASKALİ, E.-DURANLI, M. (1999). Altayca Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• NECİP, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). (Üçüncü Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ORKUN, H. N. (1935). Oğuzlara Dair.Ankara: Ulus Basımevi.
• ORKUN, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖGEL, B. (2001). Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: M. E. B. Yayınları.
• ÖNDER, S. Y. (2009). Yazıcı-zâde ‘AlȋTevârȋh-i Ȃl-i Selçuk II.(Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’sSürûr tercümesi. İstanbul: Bilge Oğuz Yayınları.
• ÖNER, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ötemiş Hacı. (2009). Çengiz-nâme.Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖZKAN, İ. (1997). “Türkmenistan’dan Derlenmiş Dede Korkut Boyları.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1995, Ankara: TDK Yayınları, s. 263-314.
• ÖZKAN, İ.(2018). “Oğuz Kağan Destanında Tabakalar ve Oğuz Adı Hakkında Düşünceler”, 2. Uluslararası Türk Dünyası Eğitim ve Sosyal Bilimler Kongresi.
• PELLİOT, P. (1995). Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı Üzerine. (Çev. Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, T-ÖLMEZ, M.-CEYLAN, E.-ÖLMEZ, Z.-EKER, S. (1995). Türkmence Sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• TEKİN, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEMİR, A. (2010). Moğolların Gizli Tarihi I Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• TOGAN, Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş.İstanbul: Enderun Kitabevi.
• TOGAN, Z. V.(1982). Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, tercüme, tahlil. İstanbul:Enderun Kitabevi.
• TÜRKMEN, F. (1995). “Kazan’da Bulunan Yeni Bir Oğuznâme Nüshası Üzerine” Milli Folklor, S. 26, s. 4-8.
• Yazıcızâde ‘Ali. (2014). Selçuḳ-nāme. (Haz. Abdullah Bakır). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YUDAHİN, K. K. (1998). Kırgız SözlüğüII (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yusuf Has Hacip. (1979). Kutadgu BiligIII, İndeks. (Kemal Eraslan Osman F. Sertkaya- Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Yusuf Has Hacip.(1985). Kutadgu BiligII, Çeviri. (Reşit Rahmeti Arat). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yusuf Has Hacip. (1999). Kutadgu Bilig I, Metin. (Reşit Rahmeti Arat). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları