TÜRKLERDE ÜÇ METİN ÜZERİNDEN YER ALTI DÜNYASI

Yıl 2021, Cilt: 14 Sayı: 34, 452 - 467, 10.06.2021

Esra Bilge Savcı

https://doi.org/10.12981/mahder.909643

Öz

Türklerin inanç yapısında; yaşanan dünya, ölümden sonra yaşanacak dünyalar ve bunlar arasında geçişler olabileceği tasavvuru yer almaktadır. Yeryüzü canlıların, yer üstü ve yer altı dünyaları ölenlerin ruhlarının yaşadığı yerlerdir. Bu dünyalarda da hayat, yeryüzündekine benzer bir düzen içinde yürür. Yazıda, inanç yapısında yer alan bu üçlü evren tasavvuru ele alınmakta ve Türk kültüründe yer alan üç anlatı çerçevesinde incelenip gösterdikleri özellikler bu bağlamda değerlendirilmektedir. Birinci anlatıda Dede Korkut metinlerinden Salur Kazan’ın esir düşüp yer altı hapishanesine konduğu ve orada ortaya çıkan yer altı dünyası inancı tasvir edilmektedir. İkinci anlatı Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde yer alan yer altı Türk beyleri mezarlığı ve düzeni anlatısıdır. Üçüncü anlatı ise, Kırgızların destan kahramanı Er Töştük tarafından yer altı yolculuklarında yaptığı kahramanlıkları anlattığı örnek bir metindir. Çalışmada belirtilen metinlerin mukayeseli olarak incelenmesi ile Türklerde nasıl bir evren mimarisi tasavvuru olduğu belirtilmeye çalışılmış ve birbirinden farklı görünen üç metnin Türk evren tasavvurunun açıklanmasında tamamlayıcı özellikleri olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Türk Evren Tasavvuru, Yer altı, Dede Korkut, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Er Töştük

UNDERGROUND WORLD IN TURKS THROUGH THREE TEXTS

Öz

In the belief structure of the Turks; the world inhabited, worlds to be lived after death and the thought that there may be transitions between them. The earthly is the place of living people, the above and underground worlds are the places where the souls of the dead live. In these worlds, life runs in a similar order to that on earth. In this study, triple universe idea, which is in the belief structure, is taken into consideration and its characteristics are evaluated within the framework of three narratives in Turkish culture. In the first narrative, one of the Dede Korkut texts, Salur Kazan was captured and put in an underground prison and the belief of the underground world that emerged there is depicted. The second narrative is the narrative of the underground Turkish beys cemetery and its order in Evliyâ Çelebi's Seyahatname. The third narrative, on the other hand, is an exemplary text in which the heroes of the Kyrgyz epic, Er Töştük, depicted the heroism he made during his underground journeys. By examining the texts mentioned in the study, it was tried to be stated what kind of a universe architecture imagination was in Turks and observed that three texts that seem different from each other have complementary features in explaining the Turkish universe imagination.

Anahtar Kelimeler

Turkish universe imagination, Dede Korkut, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Er Töştük, underground

Kaynakça

• Adürrahim Şerif (1932). Ahlat kitabeleri. İstanbul: Hamit Matbaası.
• Çoruhlu, Y. A. (2002). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı.
• Çoruhlu, Y. A. (2016). Eski Türklerin kutsal mezarları kurganlar – Orta ve İç Asya’nın kurgan mezarları üzerine bir deneme. İstanbul: Ötüken.
• Dilek, İ. (1998). Altay Türk kayçılık geleneği ve kayçı N. U. Ulagaşev. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5, 309.
• Dilek, İ. (2010). Sı̇bı̇rya Türk destanlarında kahramanın yeraltı ve gökyüzü dünyalarıyla ı̇lı̇şkı̇lerı̇ üzerı̇ne bazı tespı̇tler. Milli Folklor, 22(85), 46-56.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm ilk esrime teknikleri. Ankara: İmge.
• Ergin, M. (1969). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ergin, M. (2011). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi.
• Esin, E. (2001). Türk mitolojisine giriş. İstanbul: Kabalcı.
• Evliyâ Çelebi (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad-Basra-Bitlis- Diyarbakır_Isfahan-Malatya_Mardin-Musul-Tebriz-Van. (Hzl.: Seyit Ali Kahraman- Yücel Dağlı). 4. Kitap 1. Cilt, İstanbul: Yapı Kredi.
• Gölcük, Ş. (1995). Esâtîr. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 11, 359-360.
• Harva, U. (2014). Altay panteonu mitler, ritüeller, inançlar ve tanrılar. (Çev.: Ömer Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İnan, A. (2018). Eski Türk dini tarihi. Ankara: Altınordu.
• Kafesoğlu, İ. (1949). Ahlat ve çevresinde, 1945'te yapılan tarîhî ve arkeolojik tedkîk seyahati raporu. Tarih Dergisi, 1 (1), 167-200.
• Karakaya, E. (1997). Hasan Padişah Künbeti Ahlat'ta XIII. yüzyıla ait mezar anıtı. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 16, 334.
• Ögel, B. (2003). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar I. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Radloff, W. (1956). Sibirya’dan. (Çev.: Ahmet Temir). 2. Cilt, İstanbul: Maarif Basımevi.
• Radloff, W. (2008). Türklük ve şamanlık. (Ed.: A. Temir vd.). İstanbul: Örgün.
• Sümer, F. (1986). Ahlat şehri ve Ahlatşahlar, Belleten, L/197, Ağustos.
• Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan önce Türklerde tek tanrı inancı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Taş, İ. (2011). Türk düşüncesinde kozmogoni-kozmoloji. Konya: Kömen.
• Tryjarski, E. (2012). Türkler ve ölüm. (Çev.: Hafize Er), İstanbul: Pinhan.
• Togan, V. Z. A. (1981). Umumi Türk arihi’ne giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Yeşildal, Ü. Y. (2015). Er Töştük destanı (inceleme-metin). Ankara: Gazı̇ Ünı̇versı̇tesı̇ Sosyal Bı̇lı̇mler Enstı̇tüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yıldırım, D. (2002). ‘Kı̇tâb-ı Dedem Qorqud’ metı̇nlerı̇ hangı̇ yaratıcılık ortamından gelı̇yor?, Türkbilig, S. 3, 130-171.
• Yıldız Ata, N. (2015). Türk dünyası destancılık geleneği ve destanlar. Ankara: Akçağ.