TÜRK KÜLTÜRÜNDE “KUT İNANCI” VE “KUT AKTARMA YOLLARI”

Yıl 2021, Cilt: 14 Sayı: 36, 1185 - 1206, 17.12.2021

Mehmet Çeribaş

https://doi.org/10.12981/mahder.1017943

Cited By: 6

Öz

Türk inanç ve düşünce sisteminde en dikkat çekici, anlam çerçevesi oldukça geniş, anlaşılması güç, hatta üzerinde itilafların oluştuğu kut kavramının doğru ve derinlemesine tahlil edilmesi, bu kavramla ilgili özgün tasnif ve çıkarımların yapılması, Türk kültür bilimi açısından büyük önem arz etmektedir. Gök Tanrı’yı kozmik katmanların en üstünde gören Türk inanç sistemi, kut’un kaynağını da ona bağlamakta, hatta Gök Tanrı’da bulunan bu kutsal/büyüsel gücün (kut/mana) yine Gök Tanrı tarafından seçilmiş kişi ve varlıklara verildiğini veya aktarıldığını ileri sürerek bir meşruiyet zemini oluşturmaktadır. Türk inanç sistemine göre kutsal ve sihri mahiyete sahip bu kut’u (mana) elde etmek için bu güçlerin takdirini kazanmak, onları memnun etmek, onlara yalvarmak/yakarmak, onların rızasını almak gerekiyordu. Bunun için bu güçlere yönelik birtakım ayinler yapmak, saçılar sunmak, kurbanlar vermek gerekiyor ve böylece kaderin yönü de belirlemiş oluyordu. Türkler kutsal ve ilahi varlıklardaki kut’un (mana) onların yeryüzündeki temsilcisi olan bazı kişilere de verildiğine, bu gücün kişilerden de başka kişi/kişilere aktarılabileceğine inanıyorlardı. Ancak bu gücün aktarılması için bazı şartların yerine gelmesi gerekmekteydi. Bu kutun aktarılması için seçilmiş olmak, ahlaklı olmak, yiğit olmak, iyiliksever, yardımsever olmak, cesur olmak; kısacası kutlu varlıkların istedikleri niteliklere, bilgi ve becerilere sahip olmak gerekiyordu. Bu niteliklere sahip seçilmiş kişilerin başında peygamberler geliyor, onları krallar, hakanlar, din adamları takip ediyordu. Cesaret ve Tanrı’ya teslim edilmiş iradeleri ile destan kahramanları, ahlak timsali kişilikleriyle evliyalar; bilgi ve beceri timsali meslek pirleri, âşıklar/destancı ozanlar ve halk hekimleri gibi kişiler de bunları izliyordu. Bu kişiler Tanrı’dan doğrudan doğruya kut alabildikleri gibi, dolaylı şekilde de (ikincil yolla: kut alandan kut alarak) bu kuta sahip olabiliyorlardı. Türk kültüründe her ne şekilde olursa olsun kutun aktarılması birtakım tipik yol ve yöntemlerin oluşmasına, bunların zamanla kalıplaşmasına da zemin hazırlamıştır. Kut aktarmanın söz konusu olduğu yol ve yöntemlerin başında ışık (nur), bade, kan, bakış, temas (el alma, el verme vb.), tükürük, nefes, toprak, kum, asa (değnek/sopa) gibi araç ve gereçler kullanılıyordu. Bu çalışmada Türk inanç ve düşünce sistemine ait kut kavramı ele alınacak, bir meşruiyet kaynağı olarak kut’un elde edilme veya aktarılma yolları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk kültürü, Türk inanç sistemi, Kut Kavramı, Kut inancı, Kut aktarma yolları., Türk kültürü, Türk inanç sistemi, Kut Kavramı, Kut inancı, Kut aktarma yolları.

KUT BELIEF AND WAYS OF KUT TO TRANSFER IN TURKISH CULTURE

Öz

The fact that analysis in depth and properly of the term ‘‘kut’’, which is remarkable in Turkish system of belief and thought, of which semantic framework is rather extensive, which is complicated, and even over which conflicts have occured and that unique classifications and inferences are made on this term; are of great importance in terms of Turkish cultural science. Turkish system of belief which sees Tengri (Blue Heaven) at the topmost of cosmic layers attributes also source of kut to it, and even forms a justification basis, putting forward that this sacred/magical power (kut/mana) which Tengri has is given or transferred to the chosen persons or entities/beings by Tengri again. In order to obtain this kut (mana) which has a sacred and magical quality according to Turkish system of belief, it was supposed to win these powers’ approval, to satisfy them, beg/invoke them, and to receive their consent. For this, it was supposed to conduct certain rites for these powers, offer wows (saçı) or to give sacrifices, and therefore it was becoming to have determine direction of fortune/fate. Turks believed that kut (mana) in sacred and divine beings is given to some persons who were their representative in the Earth, and that this power would be able to be transferred from persons to other person/persons. But, some conditions needed fullfilling so that this power could be transferred. In order for this kut to be transferred, it was supposed to be chosen, to be ethical, to be valiant, to be benevolent, to be helpful, to be brave; in short, to have qualities, knowledge and skills which the blessed beings wanted. Prophets are the leading chosen persons having these features, and followed by kings, khans, religious functionaries. These are followed by persons, such as epic heroes with their braveness and will, delivered to God; saints with their personalities, a moral examplar; occupational sages, a knowledge and skill examplar; ashiks/epical minstrels and folk healers etc. These persons could have indirectly this kut (in secondary way: by taking kut from the one who had taken kut) as well as they could take directly kut from the God. In Turkish culture, by any means, transferring kut paved the way for certain typical ways and methods to occur and these to become stereostyped/cliche over time, too. The leading ways and methods where there was kut transfer are tools and materials such as light (divine light), bade (love, wine), blood, look, touch (taking a hand, giving a hand etc.), saliva, breath, soil, sand, rod (stick/verge) etc. In this study, we will address the term ‘‘kut’’ belonging to Turkish system of belief and thought, and will dwell upon ways of kut to obtain and transfer, as a source of justification.

Anahtar Kelimeler

Turkish culture, Turkish system of belief,, the term kut, kut belief, ways of kut to transfer

Kaynakça

• Alimov, R, (2015), II. Karabalgasun yazıtı, Modern Türklük Araştırmaları, C.12, S.4, 27-38.
• Anohin, A. V. (2006), Altay Şamanlığına ait materyaller, (Çev.: Zekeriya Karadavut, Jannet Meyermanova), Konya: Kömen.
• Araz, R. (1995), Harput’ta eski Türk inançları ve halk hekimliği, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Atsız, H. N. (1985). Âşıkpaşaoğlu Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Bal, H. (1997). Alevi-Bektaşi köylerinde toplumsal kurumlar. İstanbul: Ant.
• Bang W. – Arat, R. R. (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
• Baysan, M. (2014). Kütahya ve çevresinde sağaltma ocakları ve yapılan tedaviler. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 77-84.
• Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. (Çev.: Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap.
• Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi.
• Çeribaş, M. (2012). Kırgız Türklerinin Manasçılık geleneği ve Manasçılar. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Çeribaş, M. (2019). Mecmû’ü’t-Tevarih (Türklerin soyağacı ve Manas destanının tarihi kaynağı). İstanbul: Kesit.
• Çınar, A. A. (1996). Orta Asya Türk kültüründe işanlık geleneği. Bilig, 55-59.
• Deniz, B. (2012). Türklük dünyasında ölümlük halı, düz dokuma yaygı ve keçe geleneği. Defin Kitabı, (Ed.: Emine Gürsoy Naskali), 453-492, İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Divitçioğlu, S. (1987). Kök Türkler (kut, küç ve ülüg). İstanbul: Ada.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idari-askeri unvan ve terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Ebulgazi Bahadır Han (1996). Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin soy kütüğü). (hzl.: Zuhal Kargı Ölmez), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ekici, M. (2004). Türk dünyasında Köroğlu. Ankara: Akçağ.
• Ergin, M. (2004). Dede Korkut Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eröz, M. (1990). Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Esin E. (2001). Türk kozmogonisine giriş. İstanbul: Kabalcı.
• Eröz, M. (1992). Gök Tanrı dini ve Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Fığlalı, E. R. (1996). Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik. Ankara: Selçuklu.
• Fığlalı, E. R. (1996). Hünkâr Hacı Bektaş Veli (Hayatı ve Eserleri). Erdem, C. 8, S. 23, 317-336.
• Gökbel, A. (2012). Kuman Kıpçaklarda ölü gömme ile ilgili inanç ve âdetler. Defin Kitabı, (Ed.: Emine Gürsoy Naskali), 43-60, İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• Günay, U. (2008). Türkiye’de âşık tarzı şiir geleneği ve rüya motifi. Ankara: Akçağ.
• Harman, Ö. F. (1991). “Asâ” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.3, 449-450.
• Harva, U. (2015). Altay panteonu-mitler, ritüeller, inançlar ve tanrılar. (Çev.: Ömer Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Hünkâr Hacı Bektaş Velî velayetnamesi (2010), (hzl.: Hamiye Duran, Dursun Gümüşoğlu), Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi.
• İçli, A. (2013). Türk kültüründe ocak anlayışı ve Ergani Deringöze Köyü’ndeki bir ocak aile. Karadeniz, S. 18, 95-101.
• İsakov, A. - Murzakulova, G. (2015). Bir değer müessesi olarak aksakallık (Kırgızistan örneği). Değerler ve Eğitimi-II Sempozyumu-2012, (Ed.: Recep Kaymakcan, Nuri Tınaz, Şeyma Altın, Mahmut Zengin, Ahmet Yasin Okudan, Hulusi Yiğit), 475-490, İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kalafat, Y. (2007). Balkanlardan uluğ Türkistan’a Türk halk inançları. Ankara: Berikan.
• Kaşgarlı Mahmud (2015). Divânu Lügati’t-Türk (hzl.: Ahmet Bican Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Köprülü, F. (1976). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Köprülü, F. – Köprülü, O. (1991). Asâ maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 3, 450-452.
• Köse, S. (2019). Anadolu Alevi kültüründe kurban ritüeli. İstanbul: Kesit.
• Köse, S. (2021). Kültür aktarıcıları ekseninde kan bağının işlevi. KARAM-Karadeniz Araştırmaları, XVIII/69, 143-149.
• Özlü, Z. (2015). Osmanlı döneminde Hacı Bektaş Veli sülalesi: Çelebiler. Türk Tarih Kurumu Belleten, C. LXXIX, S. 285, 503-530.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Potapov, L. P (2012). Altay şamanizmi. (Çev.: Metin Ergun), Konya: Kömen.
• Potapov, L. P. (1996). Etnografik veriler ışığında eski Türklerin Tanrısı Umay. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S.1, 213-233.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların eski dini. (Çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret.
• Savran, H. (2016). Kutadgu Bilig’de Tanrı ve Tanrı’nın özellikleriyle ilgili birleşik yapılar. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi (Özel Sayı), Ekim, 416-425.
• Yıldız Altın, K. (2021). Türk kültüründe atalar kültü. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yörükân, Y. Z. (2006). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız sözlüğü II. Ankara: Türk Dil Kurumu.