DERLEME SÖZLÜĞÜ’NE GÖRE TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA “DÜŞÜN-” FİİLİ

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 37, 334 - 346, 16.03.2022

Kuban Seçkin

https://doi.org/10.12981/mahder.1001389

Öz

Düşünmek, insanı diğer canlılardan ayıran bir eylemdir. Dil de insanların düşüncelerini yansıtan en etkili iletişim yoludur. Toplumsal bir uzlaşı sistemi olan dil, söz ile bireyselleşir. Çünkü söz, dilin uzamsal bir düzlemde var olmuş şeklidir. Sözün sahibi olan insan dilinin kendisine verdiği imkânlar dâhilinde evreni algılayabilir. Sosyal bir varlık olarak insan da “söz”ü ile “dil”i şekillendirir.
Ağızlar, bir dilin yazı dili olarak kullanılmayan, doğal olarak ortaya çıkmış ve kendine özgü söz varlığı olan kolları şeklinde tanımlandığında ağızların söz varlığı içerisindeki kelimeler ve/ya kavramlar araştırmacılara toplumun gizli bir odasında gezintiye çıkma olanağı sağlar. Anadolu ağızları da Türk dilinin “söz”üdür. “Dil”in “söz”ü olan ve bu “söz”ün zaman içerisinde “dil”in de yapısı olabileceği fikrinden hareketle ağızlardaki söz varlığı, ilgili toplumun mutabakata vardığı dilin hem geçmişine hem de geleceğine ışık tutar.
Saussure’ün dil-söz ayrımından hareketle bu çalışmada “Derleme Sözlüğü”nden anlamında “düşünmek” olan fiiller taranmıştır. Birbirinden farklı otuz yedi madde başına ulaşıldıktan sonra ilgili fiiller ve anlamları dil-düşünce-söz bağlamında semantik açıdan incelenmiş, nitel bir bakış açısıyla yorumlanmıştır. Türkçenin standart yazı dilinde var olmayan bu fiiller vesilesiyle Türk dilinin idrakinin tezahürü olan düşünmedeki çeşitliliğin yansıtılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Düşünmek, Dil, Söz, Ağızlar, İdrak

THE VERB “THINK” IN TURKISH DIALECTS ACCORDING TO “DERLEME SÖZLÜĞÜ”

Öz

Thinking is an action that distinguishes humans from other living things. Language is also the most important way of communication that reflects people’s thoughts. Langue, which is a social consensus system, becomes individualized with the parole. Because parole is a form of langue that has existed on a spatial plane The person who has the parole can perceive the universe within the possibilities given him by his langue. As a social being, human also shapes “langue” with his “parole”.
When dialects are defined as the vocab of a language that is not used as a written language, that have emerged naturally and that have a unique vocab, the words and/or concepts in this vocab of the dialects allow researchers to take a stroll in a secret room of the society. Anatolian dialects are also the “parole” of the Turkish language. Based on the idea that “langue” is the “parole” of “langue” and that this “parole” may also be the structure of “langue” over time, the vocab in dialects sheds light on both past and the future of the language that the relevant society has agreed upon.
Based on Saussure’s langue-parole distinction, in this study, verbs with the meaning of “thinking” from the “Derleme Sözlüğü” were scanned. After reaching thirty-seven different items, the related verbs and their meanings were analyzed semantically in the context of langue-thought-parole and interpreted from a qualitative point of view. It is aimed to reflect the diversity in thinking, which is the manifestation of the comprehension of the Turkish language, by means of these verbs that do not exist in the standart written language of Turkish.

Anahtar Kelimeler

thinking, language, parole, dialects, cognition

Kaynakça

• Adıgüzel, A. (2013). Dünyada ve Türkiye Türkçesinde ağız çalışmaları ve yöntemler. Turkish Studies, 8 (9), 387-401.
• Altuğ, T. (2008). Dile Gelen Felsefe. İstanbul: Yapı Kredi.
• Alyılmaz, S. - Alyılmaz, C. (2018). Ağız bilimi çalışmalarının Türkçe öğretimi açısından önemi. Türk Dünyası, 45, 7-38.
• Biber, D. - Conrad, S. - Leech, G. (2003). Longman Student Grammar of Spoken and Written English. England: Pearson Education.
• Biray, N. (2007). Kazak şivesi ve Denizli ağzında kök hâlindeki benzer idrak fiillerinde anlam farklılaşmaları. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler II. (Ed.: Ayfer Özçelik), 307-314, Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Booth, J. R. - Hall, W. S. (1995a). Development of the understanding of the polysemous meanings of the mental-state verb know. Cognitive Development, 10, 529- 549.
• Booth, J. R. - Hall, W. S. (1995b). A hierarchical model of the mental state verbs. The USA/Georgia: National Reading Researced Center.
• Budu, M. (2019). Sebû İshâk İbrâhîm B. El-Mansûr B. Halefi’l-Müzekkir En-Nisâbûrî’nin Kısasü’l-Enbiyâ tercümesi: Fiiller-metin-sözlük, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Büyükkantarcıoğlu, N. (2006). Toplumsal gerçeklik ve dil. İstanbul: Multilingual.
• Cevizci, A. (1999). Felsefe sözlüğü. İstanbul: Paradigma.
• Coşkun, S. (2014). Dil-düşünce ve dünya ilişkisi bakımından öznellik, bireysellik ve kimlik, kaygı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 23, 87-102.
• Croft, W. (1993). Case marking and the semantics of mental verbs. Semantics and The Lexicon. (Ed.: J. Pustejovsky), 55-72, London: Boston.
• Demir, N. (2013). Ankara örneğinde ağızların belgelenmesi inceleme, metinler sözlük. Ankara.
• Demir, N. - Yılmaz, E. (2010). Türk Dili El Kitabı. Ankara.
• Derleme Sözlüğü (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Dizdaroğlu, H. (1963). Türkçede fiiller. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Dolati Darabadi, M. (2018). Nehcü‟l Feradis‟te mental fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3 (1), 85-113.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri I. Cilt. 939-949, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ergin, M. (2006). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Goatly, A. (1997). The Languages of Methapors. London and New York.
• Gülensoy, T. (2005). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ.
• Güngör, O. C. (2021). Dede Korkut Hikayeleri’nde mental fiiller. Doğumunun 60. yılında Nevzat Özkan armağanı ediyä yazıka. (Ed.: Hacer Tokyürek ve Beytullah Bekar), 409-443, Ankara: Nobel Bilimsel.
• Halliday, M. A. K (2004). An introduction to functional grammar. London: Foreign Language Teaching and Research.
• Hökelekli, H. (2000). İdrak. Türk Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 21, 477-478.
• İbn-i Sina (2013). En-necât – Felsefenin temel konuları. (Çev.: Kübra Şenel), İstanbul: Kabalcı.
• Kalkan, N. (2016). Başkurt Türkçesinde mental fiiller. Actual Problems of Turkic Studies, 177-186.
• Kaplan, M. (1982). Dil ve Kültür. İstanbul: Dergâh.
• Kartallıoğlu, Y. - Yıldırım, H. (2012). Azerbaycan Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. (Ed.: A. Bican Ercilasun), 171-230, Ankara: Akçağ.
• Kazımov, Q. (2010). Müasir Azərbaycan dili – Morfologiya. Bakı.
• Korkmaz, Z. (1999). Türk dilinin eski kültür mirasının Anadolu ağızlarındaki devamı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 47, 158-167.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Köknel, Ö. - Özuğurlu, K. (1983). Tıpta ruhbilim. İstanbul: Taş.
• Kuliyev, G. K. (1998). Semantika glagola v Tyukskih yazıkah. Baku: ELM.
• Lock, G. (2005). Functional English grammar. England: Cambridge University.
• Morley, G. D. (2000). Syntax in functional grammar. London: Continuum Wellington.
• Onan, B. (2014). Anlama sürecinde Türkçenin yapısal işlevleri. Ankara: Nobel.
• Ölmez, M. (2006). Türkiye’deki ağız çalışmalarının sözlükleri ve ilk ağız sözlükleri. Türk Dilleri Araştırmaları, 16, 205-210.
• Özeren, M. - Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde mental fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61, 203-224.
• Sandalyeci, S. (2016). Bir Eski Anadolu Türkçesi metni olan Şeyyat Hamza’nın Yusuf u Zeliha mesnevisinde mental fiiller. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6 (12), 157-171.
• Sapir, E. (1921). Language. New York: Harcourt, Brace and Company.
• Sarıyev, B. - Güder, N. (1998). Türkmencenin grameri – II morfologiya: Şekil bilgisi. Ankara: Türk Dünyası Gençlerinin Mahtumkulu Yayın Birliği.
• Saussure, F. de (1998). Genel Dilbilim Dersleri. (Çev. Berke Vardar), İstanbul: Multilingual.
• Seçkin, K. (2019). Edip Ahmet’in zihin dünyası: idrak fiilleri. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. (Ed. Ferruh Ağca, Adem Koç), 2019, 1403-1414, Eskişehir.
• Seçkin, K. (2020). Mental fiil teorisi: Eski Türkçeden metinlerinden örneklerle. Konya: Palet.
• Şahin, S. (2012). Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 1 (4), 45-62.
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Viberg, A. (2015). Sensetion, perception and cognition – Swedish in a typoological constrastive perspective. Emotions of Language, 22 (1), 96-131.
• Wanodyatama, N. P. - Bayusima, B. - Sujatna, E. T. S. (2013). Verbs of cognition in mental process in the English clauses: A functional gramar approach. The International Journal of Social Sciences, 12, 49-85.
• Whorf, B. L. (1959). Science and linguistics. Language, Thought and Reality. (Ed.: J. B. Carrol), New York and Londra: John Wiley & Sons Inc.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk runik harfli metinlerde mental fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 17-51.
• Yeğin, A. (2019). Mental fiil kavramı ve Şeyyad Hamza’nın Yusuf u Zeliha mesnevisinde mental fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4 (1), 51-74.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada mental fiiller, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Zakiyev, M. Z. (1993). Tataskaya grammatika tom-II Morfologiya. Kazan: Tataskoe Knijnoe.