KAŞKAY TÜRKLERİNDE TANRI, GÖKSEL VARLIKLAR VE GÖK/MAVİ RENK İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 38, 414 - 434, 12.06.2022

Venera Mustafayeva

https://doi.org/10.12981/mahder.1088594

Öz

Makalede, İran’da yaşayan Kaşkay Türklerinin inanç yapısı göksel varlıklar, Tanrı ve mavi renk ilişkisi üzerinden ele alınmıştır. İran’ın güneyinde dağınık halde yaşayan Kaşkay Türkleri, karışık bir coğrafyada yaşamalarına ve kendi dillerinde eğitim almamalarına rağmen kendilerini Türk olarak görmeye ve Türklüklerini yaşatmaya devam etmektedirler. İslam’ın Şiilik mezhebine mensup olan bu göçebe toplum, kültürel kimliklerini, dillerini, inançlarını günümüze kadar korumuştur. Kaşkay Türkleri eski Türk dini ve inançlarını hayatlarının her alanında yaşatmaktadırlar. Dillerinde göksel varlıklarla ilgili Tanrı kelimesi ve Gök Tanrı bağlantısı ile ilgili çok sayıda kelime ve inançlar barındırmaktadırlar ve mavi rengi kutsal bir renk olarak görmektedirler. Kaşkaylarda gök, gök cisimleri ve gök renk (mavi) ve Tanrı arasında doğrudan ve dolaylı bir şekilde bağlantı kurulmaktadır. Bu durum, Kaşkay inanç sistemini hem eski Türk inanç sistemine hem de günümüz Sibirya Türklerinin inanç sistemlerine bağlamaktadır. Hem gökyüzü hem Tanrı anlamına gelen “Gök” kelimesi, Kaşkay inanç sisteminin merkezinde yer almaktadır. Sözlü ve yazılı kaynaklardan elde edilen veriler üzerine kurulan çalışma, başta Kaşkaylar olmak üzere, İran’da yaşayan Türk topluluklarının geleneksel dünya görüşleri üzerine saha odaklı daha fazla çalışma yapılması gerektiğini gözler önüne sermiştir.

Anahtar Kelimeler

Qashkai Turks, belief, Shiism, God, blue color

Kaynakça

• Aghdam Anavrian, A. (2009). Kaşkay Türklerinde atasözleri, İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ahmetbeyoğlu, A., - Şen, H. (2018). Eski Türk dininin kozmolojisi ve kozmogonisi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 119 (234), 45-74.
• Ahur, Ş. (2001). İran‘da yaşayan Kaşkayların sosyo-kültürel yapısı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ağasıoğlu, F. (2013). Daşbaba, Türkün Daş Yaddaşı, Bakı.
• Albayrak, K. (2008). Milli dinlerde renk fenomeni. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(1), 1-41.
• Altaylı, S. (2005). Azerbaycan Türkçesi deyimler sözlüğü. Ankara.
• Aptullah Battal (1934). İbnü- Mühennâ lûgati. İstanbul: T.D.T.C.
• Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğeti.(2007). Bakı.
• Aydın, N. (2013). Büyük Sümerce sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Bayat, F. (1993), Oğuz epik enenesi ve Oğuz Kağan dastanı. Bakı.
• Bayat, F. (2002). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi 2: Kutsal dişi – mitolojik ana, Umay paradigmasında, ilkel mitolojik kategoriler, iyeler ve demonoloji. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2005). Türk Boy adları Etimolojisi: Ay Kültünün Dini Mitolojik Sisteminde, Ankara, Üç Ok yay.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû-Hayyân Kitâb al-İdrâk li-lisân al Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sır Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish, Oxford. At the clarendon press.
• Delaney, C. (2001). Tohum ve Toprak, (Çev. Selda Somuncuoğlu, Aksu Bora), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Drevnetyurkskiy Slovar. (1969) Leningrad: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm. (çev.: İsmet Berkan), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Esin, E. (1978). İslamiyet’ten önceki Türk kültür tarihi ve İslam’a giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Enkin, Emel: (2011). Kaşkay Türkçesinde Farsça Etkisi (Allıncak Ulduzuna göre), Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Göyyallı, K (X.) (2015). Novruz; Genezisi, tarihi, transformasyaları ve merasimleri. Bakı.
• Gündüz, M. (2010). Kaşkay atasözlerinde ad aktarmaları. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Güngör, H. (2002). Eski Türklerde din ve düşünce. Türkler ansiklopedisi, C. 3., (ed. Salim Koca vd.), 261-282, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Heyet, C. (1996). Türklerin tarihinde renklerin yeri. Nevruz ve renkler. (hzl. S. Tural - E. Kılıç), 55-61, Ankara.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kabadayı, O. (2007). Eski Türkçe gök bilimi-astronomi terimleri. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kafesoğlu, İ. (1973). Eski Türk dini. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi, 3, 1-34.
• Kahraman, M. (2020). Türk mitolojisinde temel inançlar (kozmogoni, astroloji, renkler). Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kalafat, Y. (2005). İran Türklüğü, jeokültürel boyut. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Karakaş, S. (2014). Türklerin orijinal dinleri meselesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 13 (2), 463-477.
• Kaşgarlı Mahmut (1998). Divan-ı Lügatit Türk. (çev.: Besim Atalay), C.I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Khorshidi, G. (2017). Kaşkay Türklerinin çocuk edebiyatı ürünleri ve bu ürünlerin çocuk gelişimi üzerine etkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Lings, M. (2019). Antik İnançlar ve Modern Hurafeler. (çev.: Nurullah Koltaş), İstanbul: İnsan Yayınları.
• Lvova, E. L. vd. (2013b). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri: İnsan ve toplum. (çev.: M. Ergun). Konya: Kömen Yayınları.
• Memmedov, A. (1992). Oğuz selteneti. Bakı.
• Rahimi Esedullah M. (2006). Qaşqayı Sözlüğü, Ansari Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1983). Bektaşî menâkıbnâmelerinde İslâm öncesi inanç motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Peker, H. (1992). İbn-i Sina’da tanrı kâinat ilişkisi. Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Roux, J. P. (1998). Türklerin ve Moğolların eski dini. (çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
• Roux, J. P. (2015). Eski Türk mitolojisi. (çev.: Musa Yaşar Sağlam), Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Salmin, A. K. (2016). Prazdniki, Obryadı i Verovaniya Çuvaşskovo Naroda. Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’nosto.
• Seyidov, M. (1994). Kam-şaman ve onun kaynaklarına umumi baxış. Bakı: Genclik.
• Seyidov, M.(2018). Azebaycan Xalqının Soykökünü Düşünürken, Elm, Bakı, 2018.
• Şeşen, R. (1975). İbn Fadlan seyahatnamesi tercümesi. İstanbul.
• Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan önce Türklerde tek tanrı inancı, Ankara.
• Türkmen halk inançları (2005). Aşgabat: Miras.
• Uludağ, S. (1991). Baba. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 4., 365-366, İstanbul: TDV Yayınları.
• URL-1:https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_myphology/4015 (04.11.2021).
• URL-2:https://tatarkam-livejournal com.turbopages.org/tatarkam.livejournal.com/s/7981.html?turbo_feed_type=full (03.11.2021)
• URL-3: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=9114776 (22.12.2021).
• Zangger, E. - Gautschy, R. (2019). Hitit dininin göksel yönleri: Açık hava tapınağı Yazılıkaya üzerine bir inceleme. Equinox Publishing, Equinox Online, 5-38.