“İnsan Bir Sözle Üşür”: Sözün ve Söz Söylemenin Türk Dünyası Atasözlerine Yansıyan Türk Halk Düşüncesi

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 38, 397 - 413, 12.06.2022

Fatma Tekin

https://doi.org/10.12981/mahder.1111385

Öz

Bu çalışmanın amacı, Türklerin geleneksel dünya görüşünde sözün mahiyeti, anlamsal özellikleri ve nasıl kullanılması yani konuşulması gerektiği bilgisini, atasözleri örnekleminden yola çıkarak örnek metinler eşliğinde tespit etmek ve yorumlamaya çalışmaktır. Çalışmanın materyalini Türk topluluklarının atasözleriyle ilgili yapılan aktarma ve inceleme çalışmalarından elde edilen 165 adet atasözü oluşturmuştur. Yapılan incelemelerde atasözlerinde “söz”ün; felsefi, retorik ve toplumsal boyutlarıyla yer aldığı görülmüştür. Buna göre, gönül (duygu) ve akıl (bilgi) olmak üzere iki kaynağa sözler; anlamına, içeriğine ve muhatap üzerindeki etkisine göre kıymetli söz, doğru/hak söz, güzel/tatlı söz, kötü/kaba söz, yalan ve boş/anlamsız söz olmak üzere altıya ayrılmaktadır. Sözün birey ve toplum yaşantısı üzerindeki etkisi, olumlu ya da olumsuz oldukça fazladır. Atasözlerinin sözün nasıl ifade edilmesi gerektiğiyle ilgili olarak bireye ve topluma telkini; sözün az, öz, yerinde ve zamanında söylenmesidir. Çalışmada yapılan tespit ve yorumlardan da anlaşıldığı üzere atasözleri, Türklerin geleneksel dünya görüşünün ve halk felsefesinin özünü oluşturan önemli dil varlıklarıdır. Halk düşüncesindeki söz ile ilgili olarak sosyokültürel değerleri ve normlar sistemini yansıtmaktadır. Atasözleri, sözün mahiyetini açıklaması ve nasıl konuşulması gerektiğini bireye ve topluma öğretmesi noktasında öğretici ve yönlendirici işleve sahiptir. Atasözlerinde sözün belirgin bir şekilde yer alması ise, Türklerin çok eski çağlardan bu yana düşünce sistemlerinde birey-birey, birey-toplum nazarında insan ilişkilerine ve iletişime verdiği önemi göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Atasözleri, Türk Dünyası, kültür, geleneksel dünya görüşü, söz

Kaynakça

• Aça, M. (2011). Tıva atasözleri. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, S. 12, 29-50.
• Aça, M. (2013). Kırım Tatar atasözlerinin toplum hayatının işleyiş kurallarını öğretme ve hatırlatma işlevi. Milli Folklor, S. 100, 120-133.
• Adiloğlu, A. (2007). Karaçay-Malkar Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 159-167, Ankara: AKMB.
• Akarsu, B. (1998). Dil-Kültür bağlantısı. İstanbul: İnkılap.
• Akça, H. (2007). Kumuk Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 146-159, Ankara: AKMB Yayınları. Aksoy, Ö. F. (1988). Deyimler ve atasözleri, atasözleri sözlüğü 1. İstanbul: İnkılap.
• Aktaş, E. (2020). Hakas atasözleri. Konya: Kömen.
• Arıkoğlu, E. (2007). Hakas Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 262-266, Ankara: AKMB Yayınları.
• Aşırov, A. (2007). Türkmenistan Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 199-212, Ankara: AKMB.
• Bölge ağızlarında atasözleri ve deyimler (BAAD) (2016). haz. M. Kaçalin, Ankara: TDK.
• Başdaş, C. (1997). Türkmenistan nakılları (atasözleri). Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 1, 107-117.
• Başgöz, İ. (2006). Atasözleri hakkında atasözleri ya da atasözlerinin toplumsal anlamı. (çev. N. Tuhfe Toçoğlu), Milli Folklor, S. 70, 85-91.
• Ceylan, E. (1996). Çuvaş atasözleri ve deyimleri. Çuvaşça-Türkçe/Türkçe-Çuvaşça Sözlük, İstanbul: Simurg.
• Çağatay, S. (1994). Nogay atasözlerinden birkaç örnek. TDAY-Belleten, 1991: 47-51, Ankara: TDK.
• Çeneli, İ. (1977). Türkmen atasözlerinden örnekler. Türk Folklor Araştırmaları, S. 338, 80-89.
• Çeneli, İ. (1984a). Kumuk atasözlerinden örnekler. Türk Kültürü, S. 252, 263-267.
• Çeneli, İ. (1984b). Yeni Uygur atasözlerinden örnekler. Türk Kültürü, S. 259, 726-730.
• Çeneli, İ. (1985). Nogay atasözleri. Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 1, 11-54.
• Çobanoğlu, Ö. (2000). Geleneksel dünya görüşü veya halk felsefesinin halkbilimi çalışmalarındaki yeri ve önemi üzerine tespitler. Milli Folklor, S. 45, 12-14.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk Dünyası ortak atasözleri sözlüğü, Ankara: AKM.
• Dilek, İ. (2007). Altay Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 248-256, Ankara: AKMB.
• Doğan, L. (2014). Türkmen atasözleri (Türkmen nakılları). Edirne: Parafiks.
• Dundes, A. (1972). Folk ıdeas as units of worldview. Toward New Perspectives in Folklore, Austin: University of Texas Press, 93-103.
• Durbilmez, B. (2019). Türk Dünyası kültürü-2, İstanbul: Ötüken.
• Durbilmez, B. (2021). Atasözleri ve deyimlerde insan: Gagavuz söleyişleri ve demeklerinden örneklerle. Doğumunun 60. Yılında Nevzat Özkan Armağanı Ediyä Yazıka, Ankara: Nobel.
• Ergun, M. (1987). Özbek Türklerinin atasözlerine dair bir eser. Türk Kültürü, S. 295, 697- 706.
• Gökçeoğlu, M. (1997). Kıbrıs Türk atasözleri ve deyimler. Kıbrıs: Galeri Kültür.
• Gökdağ, B. (1989). Kırgız atasözleri. Türk Dünyası Araştırmaları, S. 61, 129-167.
• Gülensoy, T. (1975). Türk Dünyası atasözlerinin anlam yönünden benzerlikleri üzerine notlar. TDAY Belleten, 1974: 93-102.
• Gümüş, M. – Kürenov, S. (1995). Türkçe açıklamalı Türkmen atasözleri ve bilmeceleri. Ankara: Engin.
• Hasan, H. (1997). Makedonya ve Kosova Türklerince kullanılan atasözleri ve deyimler. Ankara: TDK.
• Hazar, M. (2002). Özbek halk makal-matalları (atasözleri). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 14, 311-318.
• İnan, A. (1998). Makaleler ve incelemeler I, Ankara: TTK.
• İnan, A. (2013). Tarihte ve bugün şamanizm: materyaller ve araştırmalar. Ankara: TTK
• İsmail, Z. – Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Kazak atasözleri. Ankara: Engin.
• Kaymaz, Z. (1997). Kumuk atasözleri. Kardeş Ağızlar Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi, S. 1, 5- 11.
• Keskin, A. (2019). İyiden ad kalır kötüden pas: Türk halk felsefesinde iyi(lik) ve kötü(lük) algısının atasözleri örnekleminde çözümlenmesi. Motif Uluslararası Genç Halkbilimciler ve Türk Dünyası Kongresi Bildiri Tam Metinleri Kitabı (15-16 Mayıs 2019), (ed. Sezen Güngör). Eskişehir: Motif.
• Kılıç, M. (1996). Türkçe açıklamalı Türkmen atasözleri Türkmen folklorı. Bursa: Özsan.
• Kirişçioğlu, F. (2007). Saha (Yakut) Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 266-271, Ankara: AKMB.
• Köksal, A. (1980). Dil ile ekin. Ankara: TDK.
• Mieder, W. (2008). Proverbs speak louder than words. Folk Wisdom in Art, Culture, Folklore, History, Literature, and Mass Media. New York: Peter Lang.
• Musaoğlu, M. – Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Azerbaycan atasözleri. Ankara: Engin.
• Näzerşina, F. (2007). Başkurt Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 214-223, Ankara: AKMB.
• Oy, A. (1972). Tarih boyunca Türk atasözleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Özkan, N. (2007). Gagavuz Türklerinin atasözleri. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 8, 130-142, Ankara: AKMB.
• Özön, M. N. (1958). Türk ata sözleri. İstanbul: İnkılap.
• Öztopçu, K. (1992). Uygur atasözleri ve deyimleri. İstanbul: Doğu Türkistan Vakfı.
• Öztürk, R. V. – Uyanık, O. (2006). Kumuk atasözleri ve deyimleri. Konya: Çizgi.
• Pekacar, Ç. (2006). Kumuk Türklerinin atasözleri inceleme-metin-dizinler. Ankara: Meyil.
• Şavk, Ü. Ç. (2002). Kırgız atasözleri. Ankara: TDK.
• Tavkul, U. (2001). Karaçay-Malkar atasözleri. Ankara: KB.
• Taymas, A. B. (1968). Kazan Türkçesinde atasözleri ve deyimler. Ankara: TDK.
• Tepe, H. (2009). Değer ve anlam: Değerler anlamlar mıdır?. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, S. 7, 1-10.
• Tokatlı, S. (1995). Başkurt atasözleri. Milli Folklor, S. 28, 43-45.
• Uğuzman, T. (2014). Atasözlerine ve deyimlere yansıyan Türk halk düşüncesi. Ankara: Nobel.
• Vassaf, G. (2021). Cehenneme övgü, gündelik hayatta totalitarizm. (çev. Z. Gençosman-Ö. Madra), İstanbul: İletişim.
• Yoldaşev, İ. ve Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Özbek atasözleri. Ankara: Engin.