KOKOSHNIK: A FEMALE HEADDRESS IN THE TRIANGLE OF TRADITION, TALISMAN, AND GENDER ROLES

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 39, 691 - 707, 15.09.2022

Duygu Özakın

https://doi.org/10.12981/mahder.1162352

Öz

Folk costumes, which are among the elements of material culture and concrete indicators of the lifestyle of individuals, carry the reflections of the life shaping beliefs from generation to generation. Because of these aspects, they are the target of Westernization movements while being embraced by a certain group as a symbol of national values. Kokoshnik, a traditional headdress worn by women, goes through a similar transformation process from the time it is first used to the date when it is pushed out of daily life due to ideological concerns. The headdress is named after the Old East Slavic word kokosh meaning “chicken”, because of its form similar to that of poultry’s comb. The tailors with specialized training in sewing this flamboyant headdress adorned with precious stones and embroidery, called kokoshnitsa, which also comes from the same root. In this review article, it is aimed to contribute to the international literature, which has been determined to be quite limited in terms of content and quantity. Studies that deal with kokoshniks both as a traditional headdress and an indicator of women’s marital status and social position, are evaluated through comparative method. This study, which compares the etymological studies of Russian ethnographers, folklorists, art critics, and linguists such as G. S. Maslova, N. I. Gagen-Torn, D. K. Zelenin, V. V. Stasov, V. I. Dal’ and S. I. Ojegov on kokoshnik, also includes current research. In all these studies, it is revealed that two basic tendencies gain importance: In early studies, the emergence of the headdress due to the religious superstition about uncovered hair brings bad luck is discussed and its function as a talisman is emphasized. The values symbolized by kokoshnik in the social status of women and in distribution of responsibilities within the family are also examined in the light of ethnographic data. However, in current studies, a critical perspective draws attention that the kokoshnik is reflected as an accessory that symbolizes traditional costumes in a stereotypical way, and thus, the Russian clothing culture, which has a very rich history indeed, is reduced to a monotonic image.

Anahtar Kelimeler

kokoshnik, women’s headdress, material culture, gender roles, Russian ethnographers.

KOKOSHNIK: A FEMALE HEADDRESS IN THE TRIANGLE OF TRADITION, TALISMAN, AND GENDER ROLES

Öz

Maddi kültür unsurları arasında yer alan ve halkların yaşam tarzının somut göstergelerinden olan geleneksel kıyafetler, aynı zamanda bu yaşamı şekillendiren inanışların yansımalarını kuşaktan kuşağa taşırlar. Bu özellikleri dolayısıyla, belirli bir kesim tarafından ulusal değerlerin sembolü hâline getirilip sahiplenilirken Batılılaşma hareketlerinin hedefinde yer alırlar. Geleneksel bir kadın başlığı olan kokoşnik, ilk kullanıldığı tarihten, ideolojik kaygılarla gündelik yaşamın dışına itildiği döneme dek benzer bir dönüşüm sürecinden geçer. İsmini Eski Slavcada “tavuk” anlamına gelen kokoş sözcüğünden alan başlık, formunun kümes hayvanlarının ibiğine benzerliği dolayısıyla bu şekilde adlandırılır. Üzeri değerli taşlarla ve işlemelerle süslenen bu görkemli başlığın dikiminde uzmanlaşmış kadın terzilere ise yine aynı kökten gelen kokoşnitsa adı verilir. Muhteva ve nicelik bakımından hayli kısıtlı olduğu tespit edilen uluslararası literatüre bir katkı sunmayı amaçlayan bu derleme makalesinde, kokoşnikleri gerek geleneksel bir başlık gerekse kadınların medenî hâllerine ve toplumsal konumlarına ilişkin bir gösterge olarak çeşitli boyutlarıyla ele alan çalışmalar karşılaştırmalı yöntemle değerlendirilir. G. S. Maslova, N. I. Gagen-Torn, D. K. Zelenin, V. V. Stasov, V. İ. Dal’ ve S. İ. Ojegov gibi Rus etnograf, halk bilimci, sanat eleştirmeni ve dilbilimcilerin kokoşnikler üzerine etimolojik araştırmalarını karşılaştıran bu makalede, güncel incelemelere de yer verilir. Tüm bu çalışmalarda iki temel eğilimin ağırlık kazandığı ortaya konulur: Erken dönem çalışmalarda söz konusu başlığın, saçları açık bırakmanın uğursuzluk getireceğine ilişkin inanışlar dolayısıyla ortaya çıkışı ve tılsım işlevi üzerinde durulduğu, ayrıca kadınların sosyal statüsünde ve aile içi görev dağılımında sembolize ettiği değerlerin etnografik veriler ışığında işlendiği görülür. Güncel çalışmalarda ise kokoşniklerin Rus geleneksel kıyafetlerini klişe biçimde sembolize eden bir aksesuar olarak yansıtıldığı ve bu yolla, özünde oldukça zengin bir geçmişe sahip olan Rus giyim kuşam kültürünün, tek tip bir imgeye indirgendiği yönünde eleştirel bir bakış açısı dikkat çeker.

Anahtar Kelimeler

kokoşnik, kadın başlığı, maddi kültür, toplumsal cinsiyet rolleri, Rus etnograflar

Kaynakça

• Avanesov, R. I. (1991). Slovar’ drevnerusskogo yazyka (XI-XIV vv.) v 10 t. T. 4. Moskva: Russkiy yazyk.
• Berduta, M. Z. & Berezhnaya, S. V. (2003). Evolyutsiya golovnykh uborov v russkikh i ukrainskikh selakh severnykh rayonov slobozhanshchiny v kontse XVII-XIX vv. Krayeznavstvo, 1 (4), 111-113.
• Bol’shakova, N. V. (2005). Konstantin Makovskiy - kollektsioner. Nashe naslediye, 75-76, 4-13. Dal’, V. I. (1903-1911). Kokoshnik (339-340). Tolkovyy slovar’ zhivogo velikorusskogo yazyka v 4 t. T. 2. SPb & Moskva: M. O. Vol’f.
• Gagen-Torn, N. I. (1933). Magicheskoye znacheniye volos i golovnogo ubora v svadebnykh obryadakh Vostochnoy Yevropy. Sovetskaya etnografiya, 5-6, 88.
• Gushchina, Ye. (2020). O nabolevshem, ili kokoshniki, sarafany i tvorcheskiye kollektivy. Etnodialogi, 3 (61), 170-175.
• Ioileva, K. A. (2020). Kokoshnik - simvol russkogo natsional’nogo kostyuma (302-308). Gumanitarnyye nauki v sovremennom vuze: vchera, segodnya, zavtra. SPb.: «SPbGUPTD».
• Los’, O. K. & Kurochkina, Ye. N. (2021). Traditsionnyy russkiy kostyum: ispol’zovaniye v pridvornoy kul’ture XVIII-XIX vv. kak simvola natsional’noy prinadlezhnosti. Izvestiya laboratorii drevnikh tekhnologiy, 17, 1 (38), 138-152.
• Lyubchenko, L. Yu. (2016). Poiski «natsional’nogo stilya» v kostyume na rubezhe XIX-XX vv.: obshcherossiyskiy i regional'nyy aspekty. Obshchestvo: Filosofiya, istoriya, kul'tura, 3, 92-95.
• Maslova, G. S. (1956). Narodnaya odezhda russkikh, ukraintsev i belorusov v XIX - nachale XX vv. (543-766). Vostochnoslavyanskiy etnograficheskiy sbornik. Moskva: Nauka.
• Maslova, G. S. (1984). Narodnaya odezhda v vostochnoslavyanskikh traditsionnykh obychayakh i obryadakh XIX - nachala XX v. Moskva: Nauka.
• Ozhegov, S. I. (2007). Slovar’ russkogo yazyka. Moskva: Oniks.
• Saksina, V. S. (2019). Kokoshnik kak element traditsionnogo narodnogo kostyuma v razrabotke stsenicheskoy kollektsii. Barnaul: Altayskiy gosudarstvennyy universitet.
• Stasov, V. V. (1872). Russkiy narodnyy ornament. SPb: Izdaniye obshchestva pooshchreniya khudozhnikov.
• Telegina, Z. S. & Dolgova, T. V. (2021). Nekotoryye terminy russkogo zodchestva: etimologiya i problemy perevoda na angliyskiy yazyk. (120-126). Yazyk nauki i tekhniki v sovremennom mire. Materialy x mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii. Omsk: Omskiy gosudarstvennyy tekhnicheskiy universitet.
• Tonini, L. (2019). Russia in Rome. Kokoshniki in the Collection of George Wurts and Henrietta Tower. Experiment, 25 (1), 258-275.
• Tseytlin, R. M. (1994). Kokosh’ (287). Staroslavyanskiy slovar’ (po rukopisyam X-XI vv.). Moskva: Russkiy yazyk.
• Turgenyev, I. S. (1979). Dva pomeshchika (163-171). Polnoye sobraniye sochineniy i pisem v 30 t. T. 3. Moskva: Nauka.
• Zabelin, I. Ye. (2014). Domashniy byt russkikh tsarits v XVI i XVII stoletiyakh. Moskva: Institut russkoy tsivilizatsii.
• Zelenin, D. K. (1926). Zhenskiye golovnyye ubory vostochnykh (russkikh) slavyan I. Slavia, 1-7, 303-338.
• Zelenin, D. K. (1927). Zhenskiye golovnyye ubory vostochnykh (russkikh) slavyan II. Slavia, 8-13, 535-556.
• Zhilina, A. V. & Smirnitskaya, Ye. V. (2009). Kokoshnik (449). Bol’shaya rossiyskaya entsiklopediya v 35 t. T. 14. Moskva: Bol’shaya rossiyskaya entsiklopediya.