DÜSTÛRNÂME-İ ENVERÎ İLE DEDE KORKUT TÜRKİSTAN/TÜRKMEN SAHRA/GÜNBET YAZMASINDA YER ALAN EJDER MOTİFİNİN İŞLEVİ ÜZERİNE

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 39, 708 - 725, 15.09.2022

Esra Bilge Savcı

https://doi.org/10.12981/mahder.1162654

Öz

Düstûrnâme-i Enverî, 15. yüzyılının ikinci yarısında (1465) Fatih Sultan Mehmed’in hükümranlığı sırasında yazılmış 118 yapraktan oluşan Osmanlı döneminin en eski tarih kitaplarından biridir. Eski Anadolu Türkçesi ile mesnevî biçiminde yazılmış olan Düstûrnâme, 3730 beyitten oluşmaktadır. Eserin Osmanlı tarihi ile ilgili olan bölümünde Şeh Melik ve oğulları Gündüz ile Gök Alp’in ejderhayla mücadelesinin anlatıldığı metin bulunmaktadır. Metinde, ejderhanın başını almak için çıkan beylerin yaşadıkları durumlar ve sonrasında gelişen olaylar anlatılmaktadır. Dede Korkut Türkistan/Türkmen Sahra/Günbet Yazması, tarihinin henüz tahmin edilemediği ancak 17.-18. yüzyıl aralığında yazıya alınmış olabileceği söylenen 31 varaktan oluşan bir eserdir. Yazma içerinde Salur Kazan’ın ejderhayı öldürmesi ile ilgili olan anlatı yer almaktadır. Çalışmada, Oğuz-nâme özelliği gösteren bu metinlerde geçen ejderha ile mücadelenin anlatıldığı kısımlar işlevleri yönünden incelenmiştir. Sözlü yaratıcılık ortamının, yazılı yaratıcılık ortamına etkileri metinler nezdinde değerlendirilmiştir. Ejderha motifinin metinler içerisindeki işlevleri tartışılmış ve ejderha motifinin, kaynağı ya da kökeni her ne olursa olsun, halk muhayyilesinde canlılığını koruduğu ve etki alanın geniş olması neticesinde bu metinlerde de yer aldığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Düstûrnâme-i Enverî, Dede Korkut Türkistan/Türkmen Sahra/Günbet Yazması, Sözel dokuma, Ejderha, İşlev

Kaynakça

• (1928). Düstûrnâme-i Enveri. (nşr. Mükrimin Halil [Yınanç]). İstanbul.
• (1929). Düstûrnâme-i Enverî, medhal. (nşr. Mükrimin Halil [Yınanç]). İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Akın, H. (1968), Aydınoğulları tarihi hakkında bir araştırma, Ankara
• Altun, I. (2013). Karacaoğlan’ın şiirlerinde dağ algısı. Turkish Studies, 8(4), 67-80.
• And, M. (2008). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm mitologyası. İstanbul: YKY Yayınları.
• Azmun, Y. (2019). Dede Korkut’un üçüncü el yazması soylamalar ve iki yeni boy ile Türkmen Sahra Nüshası. İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Campbell, J. (2010) Kahramanın sonsuz yolculuğu. (çev.: Sabri Gürses). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çetin, İ. (1997). Türk edebiyatında Hz. Alî cenknâmeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2019). Türk sanatında hayvan sembolizmi I-II. İstanbul: Ötüken Neşriyat
• Dâstan-ı Ejderha Bibliotheque Nationale Mazarin/Regius Turc 396
• Demir, N. (2001). “Yılkı” kelimesi üzerine. Türk Dili, 593, 538-541.
• Demir, N. - Erdem, M. D. (2006). Battal Gazi destanı. Ankara: Hece Yayınları.
• Duymaz, A. (1998). Dede Korkut Kitabı’nda alplığa geçiş ve topluma katılma törenleri üzerine bir değerlendirme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 46 (1), 1-39-50.
• Duymaz, A. (1999). Kanturalı Boyundaki Bazı Motif ve Unsurlar Üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 8, Eylül 1999, 360-386.
• Eberhard, W. (1996). Çin’in şimal komşuları. (çev.: Nimet Uluğtuğ). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ebû’l Hayr-i Rûmî (1988). Saltuk-nâme I. (haz. Şükrü Hâluk Akalın), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/ Türkmen Sahra Nüshası soylamalar ve 13. boy Salur Kazan’ın yedi başlı ejderhayı öldürmesi. İstanbul: Ötüken.
• Eliade, M. (2015). Doğuş ve yeniden doğuş insan kültlerinde erginlenmenin dini anlamları. (çev. Fuat Aydın). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Eliot, A. (1990). The universal myths: heroes, godsi tricksters and others. (Cont. J. Campell and M. Eliade). New York; London: Meridian Books.
• Ercilasun, A. B. (2019). Dede Korkut Kı̇tabı’nın yenı̇ nüshası ve üzerı̇ndekı̇ yayınlar. Millî Folklor, 123: 5-22.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitabı I. giriş-metin-faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Esen, A. Ş. (2018). Anadolu Âşıkları-I Karacaoğlan (haz. İsmail Görkem).2. baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Esen, A. Ş. (2020). Anadolu Âşıkları-II Dadaloğlu (haz. İsmail Görkem). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Esin, E. (1970). Büke the cosmic significance of the dragon in early Turkish iconography. Cultura Turcica, V-VII Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 76-108.
• Esin, E. (1970). Evren (Selçuklu san’atı evren tasvîrinin Türk ikonografisinde menşe’leri). Selçuklu Araştırmaları Dergisi I- 1969’dan ayrıbasım 161-203.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (2007), Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1958). Manâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî Vilâyet-Nâme. İstanbul: İnkilâp Kitabevi.
• Hassan, Ü. (2015). Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (1986). Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi. (Çev.: Besim Atalay). Ankara: TTK Basımevi.
• Kırzıoğlu, F. (1964). Kars’ta Halk İnanışları, Efsaneler: Gök-Bulut- Ejderha. TFA, 181, 3486.
• Kırzıoğlu, F. (1967). 1461 “Turabuzon” Fethi sırasında Fâtih Sultan Mehmed’in Yaya Aştığı “BULGAR-DAĞI” neresidir?. VI. Türk Tarihi Kongresi Ankara 20-26 Ekim 1961 Kongrye Sunulan Bildiriler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Koçak, A. -Gürçay. S. (2017). Alevî- Bektaşî Velâyetnâmelerinde “ejderha” motifi. Journal of analytic divinity. 1/1, 34-64.
• Koçak, A. -Tekgül Kara, I. (2020). Bilgeliğin Tacını Takan Salur Kazan. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13(31), 960-976.
• Korkmaz, A. (2021). Dâstan-ı Ejderhâ’nın Paris Bibliotheque Nationale (Turc 396) nüshası üzerine bir inceleme. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 67 Aralık 2021, 148-279.
• m.y. (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l- Mahlûkât (inceleme- metin- dizin). (haz.: Berker Sarıkaya) (Ed.: Günay Kut) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Mélikof-Sayar, İ. (1954). Le Destân d’ Umûr Pascha [Düstûrnâme-i Enverî]. Paris.
• Ocak, A. Y. (1989). Türk folklorunda kesik baş. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2002). Sarı Saltık popüler İslâm’ın Balkanlar’daki destanî öncüsü (XII. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Okay, B. (2021). Çin Kaynaklarına göre Sui-Tang hanedanlıkları dönemindeÇin kültürüne katkı sağlayan Orta Asya kökenli kişiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Onur, S. (2019). Ejderha Destanı’nın yeni bir neşri (Salur Kazan, Sarı Saltuk ve Hz. Ali’nin ejderhayla cenklerinin ı̇lişkisi). Modern Türklük Araştırmaları Dergisi,16, (4), 687-723.
• Öney, G. (1969). Anadolu Selçuk sanatında ejder figürleri. Belleten, Nisan 1969, 33 (130), 171-192.
• Öztürk, N. (2012). Düstûrnâme-i Enverî (19-22. Kitaplar) [Osmanlı Tarihi]. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Shahgoli K. N. – Yaghoobi, V.- Aghatabai, S.- Behzad, S. (2019). Dede Korkut Kitabı’nın Günbet Yazması: inceleme, metin, dizin ve tıpkıbasım. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 16 (2), Haziran 2019, 147-379
• Uyanıker, N. (2014). Mazum dinî- kahramanlık hikâyeleri bağlamında Hz. Ali ile Kahkaha Sultan Cengi. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 12, 191-227.
• Yalman (Yalkın), A. R. (1977). Cenupta Türkmen oymakları I. (haz. Sabahat Emir). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yaşar, H. (2007). Hazret-i Ali’nin Hâver-nâme Cenkleri (İnceleme-Metin). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Yıldırım, D. (2000). Türk sözel kültüründe süreklilik <Osmanlı Hânedanlığı Döneminden Cumhuriyete>. Türkbilig, 1 ,32-45.
• Yıldırım, D. (2022). Dede Korkut’un yeni kolaj tarzı yazması Hocali Molla’nın mıdır?. JOTS, 6(1): 158-208.
• Yûsuf Hâs Hâcib. (2008). Kutadğu Bilig, Metin. (Haz. Mustafa S. Kaçalin), Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, (e- kitap).
• Yücel, A. (1997). Hacı Bektaş Velâyetnâmesinde ejderha motifi. Kadri Eroğan Hacı Bektaş Veli Armağanı Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.