ŞİKÂRİ DESTANINDA ANLATIM KALIPLARI VE ARKAİK SÖZCÜK “BUDUN”

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 40, 1160 - 1173, 18.12.2022

Nabi Kobotarıan Azeroğlu

https://doi.org/10.12981/mahder.1061529

Öz

Arkaik sözcükler günümüzde kullanımdan düşen sözcükler olarak tanımlanmaktadır. Arkaik sözcüklerin kullanımı Türkçenin diğer lehçelerinde bulunmasının yanı sıra bazen köy ağızlarında ve âşık anlatılarında rastlayabiliriz. Arkaik unsurlar dilde ve bazı uygulamalarda bulunan eski inanç sisteminin kalıntılarıdır.
Somut olmayan kültürel mirasın önemli kolunu oluşturan âşık sanatını incelediğimizde arkaik ifade ve unsurları bulmamız mümkündür. Sözlü kültür milletlerin toplumsal gen kodlarını barındırdığı için bu konuda önemli bir kaynaktır.
Günümüzde sözlü geleneğin zayıflamasına şâhit olsak da eski zamanlarda gezgin âşıklar önemli kültürel işlevler yürütmüşlerdir. Destan söyleyen âşık, sözlü geleneğin tüm ögelerini özünde taşıyıp yaşatmıştır. Atasözleri, deyimler, alkış ve kargışları kullanan âşık, ifadesini bu ögelerle zenginleştirip güçlendirmişti.
Azerbaycan ve İran sahasında âşıkların anlattıkları destanlarda birçok arkaik sözcük ve arkaik ifadeye rastlamaktayız. Eski Türkçede kullanılan “budun” sözcüğünü günümüz âşık anlatılarında kalıp şeklinde kullanımını görmekteyiz. Bu sözcüğün yalnız “Ölürem ay budun” ifade kalıbında kullanıldığını ve başka şekilde işlev yürütmediğini Azerbaycan sahasından derlenen destan kayıtlarında bulmaktayız. Diğer sahalarda bu ifade kalıbının yerine “ölürem ay elim”, “ölürem ay eller” kalıbıyla karşılaşmaktayız. Bunun yanı sıra âşıkların kullandığı “başına dolanayım”, “gadanı alayım” arkaik ifadelerde de eski inanç sisteminin izlerini bulmaktayız. Bu ifadeler daha çok Tebriz-Karadağ âşıkları anlatılarında bulunduğu dikkat çekicidir.
Bu çalışmada İran sahasından derlenen âşık destanlarında atasözleri, deyimler, alkış ve kargışlardan örnekler verdikten sonra arkaik sözcük “budun” ve diğer arkaik ifadeler üzerinde duracağız

Anahtar Kelimeler

Arkaşk İfadeler, Tebriz-Karadağ Aşıkları, Aşık Hasan Gaffari, aşık Yedullah, Şikari Destanı

Kaynakça

• Alptekin, A, B. (1999). Azerbaycan ve Türkiye’de Tanınan Ortak Âşıklar. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 7: (33-42). Ankara. Artun, E. (2005). Ȃşıklık Geleneği ve Ȃşık Edebiyatı, İstanbul: Kitap Matbaacılık.
• Başgöz, İ. (1970). İran Azerbaycan’ında Hikâye Anlatma Geleneği. Journal Of America Folklor, vnöcn330: 391-405.
• Çobanoğlu, Ö. (2006). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ.
• Kalafat, Y. (2008). Diyarbakır ve Çevresi Örnekleri ile Halk İnançlarında Tavaf/Dönme, Osmanlı’dan Cumhuriyete Diyarbakır Sempozyumu –I Bildiri Kitabı Ankara: TC Diyarbakır Valiliği Yayınları.
• Kobotarian, N. (2013a). Tebriz Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. Adana: Karahan.
• Kobotarian, N. (2013b). İran Azerbaycanı Âşık Destanları I, Şikâri Destanı. Ankara: TDK yayınları.
• Kobotarian, N. (2015). Tebriz Âşıklık Geleneğinde Destan Söyleme, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Kobotarian, N. (2019b). İran Azerbaycanı Âşık Destanları II, Tufarganlı Abbas ile Gülgez Destanı. Ankara: TDK yayınları.
• Reichl, K. (2002). Türk Boylarının Destanları, (Çev: Prof. Dr. Metin Ekici), Ankara: TDK Yayınları.
• Divan-ı Türki Şehriyar, (1374/1995), İntişarat-ı Ahter: Tebriz.
• Türk, V. (2009). Türkülerde Eski (Arkaik) Sözler. Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 4(8): 80-89. Büyük Türkçe Sözlük http://sozluk.gov.tr/ (erişim tarihi: 06.08.2019). www.turuz.com (erişim tarihi