OSMANLI DÖNEMİ 16. YÜZYIL TEZHİP SANATINDAN ÖRNEKLER BAĞLAMINDA TASARIM ÇEŞİTLİLİĞİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 41, 391 - 412, 16.03.2023

Nihal Aracı

https://doi.org/10.12981/mahder.1168735

Öz

Kitap sanatlarının tüm dallarında çok kıymetli eserler hazırlanmıştır. Bir anlamda birbirinin tamamlayıcısı olan bu sanatlar, bir bütünün parçası mahiyetinde taşıyıcı unsur olmuşlardır. Tezhip sanatında da başlangıcından günümüze kadar, üstlendiği bu vazife gereğince, nicelik ve nitelik yönünden oldukça zengin çalışmalar yapılmıştır. Osmanlı Dönemi 16. yy tezhip sanatından seçilen örnekler bağlamında tasarım çeşitliliğinin ele alındığı çalışmanın giriş kısmında çeşitliliğin sosyo-kültürel ve siyasî vesileleri bağlamında kitap sanatlarının gelişim süreci ile bunun tasarım çeşitliliğine olan etkileri değerlendirilmiş ve tezhip sanatının tarihi ile kullanım alanları hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Takip eden bölümde, mezkûr tasarım çeşitliliğinin Kur’ân-ı Kerîm’in yazılışı ve tezyinatı arasındaki ilişki bakımından hangi veçhesiyle ortaya çıktığına ve bu çeşitliliğin izdüşümünün sanatkârın zihin dünyasında neye karşılık gelebileceğine değinilmiştir. Çalışmanın temelini oluşturan bölümde, Osmanlı Dönemi 16. yy tezhip sanatında tasarım çeşitliliğinin hangi yollarla elde edildiği sorusuna cevap aranmıştır. Bu çeşitliliğin elde edilmesinin uygulama yönü dört genel başlık altında sınıflandırılmıştır. Her bir başlık kendi içinde özlü bir şekilde ifade edilmeye çalışılmış ve bu anlatım, Osmanlı Dönemi 16. yy tezhip sanatını yansıtan eserlerden seçilmiş örnek görseller ile desteklenmiştir. Bu çalışmada tezhip sanatındaki tasarım çeşitliliğinin oluşumunda temel olarak uygulanan fakat gözden kaçırılmış hususlara dikkat çekilmesi ve yapılan bu sınıflandırma ile hem bu sanatın icracıları hem de ilgilileri için tezhip sanatının zirve döneminde tasarım çeşitliliğinin hangi yollarla elde edildiğine dair muhtasar bir çalışma yapılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

tezhip, Osmanlı dönemi, tasarım, desen, Kitap sanatları, Illumination, Ottoman period

AN EVALUATION OF DIVERSITY OF DESIGN WITHIN THE CONTEXT OF EXAMPLES OF 16TH CENTURY ILLUMINATION ART OF THE OTTOMAN PERIOD

Öz

Many valuable works have been prepared in all branches of book arts. These arts, which are complementary to each other in a sense, have become the carrier elements as part of a whole. In the art of illumination, from the beginning to the present day, in accordance with this task, quite rich studies have been carried out in terms of quantity and quality. In the introduction part of the study, which deals with the diversity of design in the context of the examples selected from the 16th century illumination art of the Ottoman Period, the development process of the book arts in the context of the socio-cultural and political occasions of diversity and its effects on the design diversity are evaluated and brief information is given about the history of the art of illumination and its usage areas. In the following section, the aspect of the aforementioned design diversity in terms of the relationship between the writing and ornamentation of the Qur'an and what the projection of this diversity can correspond to in the mental world of the artist is mentioned. In the section that forms the basis of the study, an answer has been sought to the question of how design diversity was achieved in the 16th century illumination art of the Ottoman Period. The application aspect of obtaining this diversity is classified under four general headings. Each title was tried to be expressed concisely in itself and this expression was supported with sample images selected from the works reflecting the 16th century illumination art of the Ottoman Period. In this study, it is aimed to draw attention to the issues that are applied but overlooked as the basis for the formation of design diversity in the art of illumination and to make a concise study of the ways in which design diversity was achieved in the peak period of illumination art for both the performers of this art and those concerned.

Anahtar Kelimeler

Illumination, Ottoman period, design, pattern, book arts

Kaynakça

• Âlî, G. M. (2012). Menâkıb-ı Hünerverân. Haz. : Müjgan Cumbur. İstanbul: Büyüyen Ay.
• Alkan, E. (2014). Tezhip sanatında Türkmen dönemi”, İstanbul: FSMVÜ, Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Aracı, N. (2021). “TSMK H. S. 25 Envanterli Mushaf-ı Şerîfîn Tezhip Sanatı Açısından İncelenmesi”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. sa. 17, s. 1-34.
• Ayvazoğlu, B. (2017). Aşk Estetiği. İstanbul: Kapı.
• Birol, İ. (2010). Türk Tezyînî Sanatlarında Desen Tasarımı, Çizim Tekniği ve Çeşitleri. İstanbul: Kubbealtı.
• Birol, İ. (2002). “Koltuk Tezhibi” madd. DİA. c. 26, s. 151-153. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Birol, İ. (2012). “Tezhip” madd. DİA. c. 41, s. 61-62. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Cezar, M. (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi. Ankara : Türk Tarih Kurumu.
• Çağman, F. (1988). “Kanunî Dönemi Osmanlı Saray Sanatçıları Örgütü Ehl-i Hıref”. Türkiyemiz Kültür ve Sanat Dergisi. sa. 54, s. 11-17. İstanbul: Akbank Genel Müdürlüğü.
• Çağman, F., Tanındı, Z. (1996). “Osmanlı-Safevi İlişkileri (1578-1612) Çerçevesinde Topkapı Sarayı Müzesi Resimli El Yazmalarına Bakış”. Aslanapa Armağanı. s. 37-62. İstanbul.
• Çığ, K. (1963). “Karahisârî Kur’an-ı Kerimi”. Selamet. c. 2, sa. 15, s. 8-9. Ankara.
• Derman, Ç. (1997). “Halkârî” madd. DİA. c. 15, s. 365-367. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Derman, Ç. (2012). “Tezhip” madd. DİA. c. 41, s. 65-68. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Derman, Ç.-Duran, G. (2010). “Şahkulu” madd. DİA. c. 38, s. 283-284. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Derman, U. (2020). “Murakka‘ ”madd. DİA. c. 31, s. 204-205. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Duran, G. (2009). “Serlevha” madd. DİA. c. 36, s. 567-569. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Duran, G. (2012). “Tezhip” madd. DİA. c. 41, s. 63-65. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gacek, A. (2017). Arapça Elyazmaları İçin Rehber. İstanbul: Klasik.
• İnalcık, H. (2017). Devlet-i ‘Aliyye. 59. Basım. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Kazan, H. (2010). XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi. İstanbul: İSAR Vakfı.
• Koç, T. (2014). İslâm Estetiği. İstanbul: İSAM.
• Mahir, B. (2012). “Osmanlı Bezeme Sanatında Saz Üslubu”, Hat ve Tezhip Sanatı, Ed. Ali Rıza Özcan. s. 379-395. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Mesara, G. (2012). “Kanûnî Sultan Süleyman’ın Sernakkaşı Karamemi”. Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. s. 361-377. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Nasr, S. H. (2017). İslâm Sanatı ve Maneviyatı. İstanbul: İnsan.
• Özen, M. E. (2007). Tezhip Sanatından Örnekler. İstanbul: Motif Matbaacılık.
• Tanındı, Z. (2012). “Başlangıcından Osmanlı’ya Tezhip Sanatı”. Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. s. 243-281. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Tanındı, Z. (2002). “Kitap ve Tezhibi”. Osmanlı Uygarlığı. Yay. Haz. Halil İnalcık-Günsel Renda. c. 2, s. 865-891. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Tanındı, Z. (1988). “Mimar Sinan Çağında Tasvir”. Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Taşkale, F. (1994). Tezhip sanatının kullanım alanları, İstanbul: MSGSÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi.
• Taşkale, F. (2012). “20. Yüzyıl Tezhip Sanatı”. Hat ve Tezhip Sanatı. Ed. Ali Rıza Özcan. s. 417-435. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Uluç, L. (2006). Türkmen valiler Şirazlı ustalar Osmanlı okurlar. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2011). Osmanlı Tarihi. 10. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ünver, A. S. (1951). Müzehhib Karamemi. İstanbul: T. C. İstanbul Üniversitesi.
• (2010). 1400. Yılında Kur’ân-ı Kerim, Ed. Müjde Unustası. İstanbul: Antik A. Ş.
• URL-1 https://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/57.51.26/