ANADOLU MASALLARINDAKİ YASAK (TABU) MOTİFLERİNİN KÜLTÜREL UNSURLAR AÇISINDAN İNCELENMESİ

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 41, 69 - 81, 16.03.2023

İbrahim Boz

https://doi.org/10.12981/mahder.1190327

Öz

Bir milletin kültürel kodlarını içeren ve sözlü anlatılar olan masallarda oluştuğu yörenin dili, yaşayışı ve kültürel özelliklerine ait unsurları bulmak mümkündür. Bu bakımdan masallar kültürel belleğin gelecek kuşaklara aktarılmasında önemli işlevler üstlenir.
Masal motifleri ise birçok masalda tekrarlanan, genellikle sıra dışı, olağanüstü özellikler taşıyan ve oluştuğu kültürün özelliklerini barındıran küçük unsurlardır. Bu bakımdan motifler kurgunun oluşmasında, olayların ve kişilerin ortaya çıkmasında, kültürel kodların taşınmasında etkili olmaktadır. Ayrıca bu motifler arasında sıkı sıkıya bir ilişki vardır ve bir motif diğer motifin ortaya çıkmasında aracı rol üstlenir.
Bu çalışmada Motif Index’te bulunan yasak (tabu) motifi incelenmiştir. Öncelikle masal ve motif kavramları üzerinde durulmuştur. Daha sonra Pertev Naili Boratav’ın Zaman Zaman İçinde ve Az Gittik Uz Gittik kitapları incelenmiş ve bu kitaplarda yer alan, yasak motifleri içeren Bacı Bacı Can Bacı, Yedi Kardeşler, Dülger Kızı, Yıldırım Padişahı, Dünya Güzeli, Yeraltı Diyarının Kartalı adlı masallar incelenmeye çalışılmıştır. Bu anlatılarda yer alan yasak motiflerinin kültürel kodları taşıyıp taşımadığı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Ayrıca olayların gelişmesine ve kişilerin çeşitlenmesine olan etkisi üzerinde durulmuştur. Vladimir Propp’un Masalın Biçimbilimi adlı eserinde belirttiği üzere yasağın mutlaka çiğnendiği görülmüştür. Yasağın çiğnenmesinden sonra kahramanın başına birçok bela gelmekte, kahraman bu belaları aşmak için imtihan/imtihanlara tabi tutulmaktadır. Böylelikle yasak motifi diğer motiflerin ortaya çıkmasında ve anlatıya diğer olay/kişilerin katılmasında etkili olmaktadır. Bunun yanında Anadolu masallarında yer alan yasak motiflerinin kültürel kodları içerdiği ve bu kodları taşıyıcılık işlevinde kullanıldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Anlatı, Anadolu masalları, motif, yasak motifi, kültürel kodlar

Kaynakça

• Alsan Ş. S. - Akın, S. (2020). Türk Kültür ve Sanatında Geyik Sembolizmi. Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, 45, 215-226.
• Aslan, E. (2018). Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Pegem Akademi.
• Atlı, S. (2009). Anadolu Masallarında “Padişah Olma” Motifi Üzerine Bir İnceleme. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 39, 1-17.
• Atlı, S. (2018). Aşkın On Dokuz Hâli: Anadolu Masallarında “Âşık Olma” Motifi Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7 (3), 1839-1865.
• Balcı, S. (2014). Yayılım Alanlarıyla Bir Masal ve Versiyonlarının Motif İncelemesi, Kars: Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Bars, M. E. (2014). Halk Anlatılarında Ölüm Delili Olarak “Kanlı Gömlek” Motifinin Kullanımı. Turkish Studies, 9 (9), 259-270.
• Boratav, P. N. (2009). Zaman Zaman İçinde. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi. Ankara: Bilgesu.
• Boaratav, P. N. (2015a). Az Gittik Uz Gittik. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Boratav, P. N. (2015b). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Bilgesu.
• Bozdoğan, M. (2013). Türk Halk Hikâyelerinde İmtihan Motifi Üzerine Bir İnceleme, Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Çıblak, N. (2005). V. Propp’un Masal Çözümleme Metodu. Türk Dili Dergisi, 638, 128-140.
• Durbilmez, B. (2017). Türk Dünyası Kültürü. İstanbul: Ötüken, 2017.
• Eliade, M. (2000). Dinler Tarihine Giriş. (çev.: Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ergin, M. (1996). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, M. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi, C. I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ewig, U. (2014). Masal, Masal Araştırması ve Masal Derlemesi Üzerine. Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2 (çev.: Zeki C. Arda), (Haz.: M. Öcal Oğuz vd.), Ankara: Geleneksel Yayınları, 224-231.
• Frazer, J. G. (2004). Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri. (çev.: Mehmet H. Doğan), İstanbul: Pavel Yayınevi.
• Freud, S. (1998). Totem ve Tabu. (çev.: Niyazi Berkes), İstanbul: Cumhuriyet.
• Güleç, İ. (2017). Anonim Halk Edebiyatı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Güvenç, A. Ö. (2009). Kırk Sayısının Halk Edebiyatı Ürünlerinde Kullanımı Üzerine Bir İnceleme. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41, 85-97.
• Günay, U. (1975). Elazığ Masalları (İnceleme). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Helimoğlu Yavuz, M. (2013). Masallar ve Eğitimsel İşlevleri. Ankara: Eğiten Kitap.
• Işık, M. (2010). Nogay Masalları, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İnan, A. (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karagöz, E. (2019). Motif-İndex of Folk-Literature Kullanımı ve Karşılaşılan Bazı Sorunlara Çözüm Önerileri. Millî Folklor, 31 (124), 75-90. Killi, G. (2006). Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3 (3), 50-65.
• Kocaaslan Uçkun, R. (2003). Gagauz Masallarının Tip ve Motif Yapısı Bakımından İncelenmesi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2012). Türk Kültüründe Ocak ve Ateş Kültü, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi. C. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özcan, D. - Kaval, Y. (2019). Tunceli Masallarında Şekil Değiştirme Motifi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12 (26), 317-329.
• Propp, V. (2008). Masalın Biçimbilimi. (çev.: Mehmet Rifat ve Sema Rifat), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. Ankara: Bilgesu.
• Sakaoğlu, S. (2012). Masal Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Sarpkaya, S. (2020). Tebriz Türk Masalları Üzerine Bir İnceleme, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Savaş, H. (2017). Türk Efsanelerinde Karşılaşılan Tabuların Tasnifine Dair Bir Deneme. Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 4, 163-174.
• Schimmel, A. (2000). Sayıların Gizemi. (çev.: Mustafa Küpüşoğlu), İstanbul: Kabalcı.
• Şimşek, E. (2001). Yukarıçukurova Masallarında Motif ve Tip Araştırması. C. I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tanyu, Hikmet (1984), Totem, Totemizm ve Tabu Üzerinde Yeni Araştırmalar. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 26 (1), 155-172.
• Thompson, S. (1946). The Folklate. California: University of California Press.
• Thompson, S. (1955-1958). Motif-Index of Folk-Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books and Local Legends. Bloomington ve Indianapolis: Indiana University. Türkçe Sözlük (2019). Ankara: Türk Dil Kurumu (TDK).
• Uslu, B. (2017). Türk Mitolojisi. İstanbul: Kamer Yayınları.
• Yıldız, Ç. (2011). El-Ferec Ba’de’ş Şidde’de Motif İncelemesi (İlk Yirmi Hikâye), Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.